85

5 _ ايم_________ان و دروغ••• 86

6 _ ح__رم____ت دروغ (ش__وخ__ى ي___ا ج___دى)••• 88

7 _ دروغ منش______أ س______اي__ر گن___اه____ان••• 91

8 _ اص_____رار ب_ر دروغ••• 92

9 _ زشت__________ى دروغ••• 93

10_ آث____________ار دروغ••• 95

آث______ار دروغ گ____وي_ى••• 96

11 _ دروغ گويى در كودك••• 97

12 _ ع__لاج دروغ گ_وي_ى••• 99

(322)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل پنجم: ت__وريه و م__وارد جواز دروغ••• 101

توريه چيست؟••• 103

حك__م ت_وريه••• 105

بررسى حكم موارد ج_واز دروغ••• 107

1 _ مق__ام ض__رورت و ن_اچ_ارى••• 109

2 _ اص___لاح مي_____ان م_____ردم••• 112

3 _ خ_دع_ه و ني_رن_گ در جن__گ••• 114

4 _ وع__ده به خانواده و همس___ر••• 116

ص____داق___ت در اي__ن م___وارد••• 118

فصل ششم: ايمان و ص__داقت••• 119

رابطه اسلام و ايم_ان••• 121

صدق و ايمان و عمل••• 122

فصل هفتم: رابطه ص__داقت با ساير صفات••• 133

صداقت ج__ام__ع تمام صف__ات••• 135

راستگ__ويى و تقوى••• 136

رابط_ه صدق و وف__ا••• 138

ص___دق و ام__ان__ت••• 141

ص__داق_ت و يقي___ن••• 142

راستى و جوانمردى••• 142

رابط_ه ص__دق و نيك_وك__ارى••• 143

ص__دق نش_انه عقل••• 144

(323)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل هشتم: وي__ژگ__ى هاى ص__ادقين••• 145

ويژگى هاى صادقين••• 147

فصل نهم: بررسى صدّيقين در قرآن كريم••• 157

فصل دهم: واژه ص_دق در ق__رآن كريم••• 165

لس_____ان ص____دق••• 168

ق_______دم ص____دق••• 175

مقع_____د ص____دق••• 178

مُبَ______وَّأ صِ___دْق••• 181

وَعْ___دَالصِّ_____دْق••• 183

مُدْخَل صِ_دْق و مُخْ__رَج صِدْق••• 183

فصل يازدهم: نگ__اهى بر رؤياى صادقه••• 185

فصل دوازدهم: ص_ادي___ق ص____دق••• 195

1 _ اَصْدَقُ الاَْقْوالِ (راست ترين سخنان)••• 197

وعده راس__ت ح_ق••• 198

2 _ صداقت ق___رآن••• 199

3 _ دي__ن ص_دي_ق••• 201

4 _ صداقت ملائكه••• 201

فصل سيزدهم: ص__داق_ت لازم__ه نب__وّت انبياء••• 203

صداقت رهب______ر••• 205

صدق گفت________ار••• 207

پ_ايبن_د بودن به وع__ده ها و پيمان ها••• 208

(324)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه ام__ا ن_ت••• 209

معج__زه گ__واه ص__دق دع___وت پي_امب_ران••• 211

فصل چهاردهم:صادقين در ق__رآن و حديث: پي__امبران••• 217

پي____امب____ر اك_____رم صلى الله عليه و آله ••• 219

حض____رت اب__راهي___م عليه السلام ••• 227

پاسخ: مفسران بزرگ و روات احاديث

در جواب اين سؤالات••• 230

حض____رت م___ري___م عليه السلام ••• 237

ص______دق عيس_____ى عليه السلام ••• 237

حض____رت ي___وس_ف عليه السلام ••• 241

حض____رت شعي____ب عليه السلام ••• 242

حض____رت ادري____س عليه السلام ••• 243

اسماعيل صادق الوعد عليه السلام ••• 243

فصل پانزدهم: صادقين در قرآن و احاديث: اهل بيت عليهم السلام ••• 247

ام__ا آيا ب_ه راست__ى ص__ادقيان كي__انن__د؟••• 253

ص_ادق_____ون در گفت_ار علم__اى ع____ام__ه••• 258

ص__ادق__ون در گفت__ار علم____اى شيع___ه••• 262

فاطم__ه زه____راء صِ__دّيق___ةٌ طاهِ__رَةٌ عليهاالسلام ••• 280

فصل شانزدهم: صداقت ابوذر صح_ابه راستين پيامبر صلى الله عليه و آله ••• 283

اب__وذر راستگ__وت__رين ف___رد صح___اب_ه••• 285

فصل هفده: اث__رات دني__وى صدق••• 289

1 _ نورانيت:••• 291

(325)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه 2 _ ت____زكي____ه عم_____ل:••• 292

3 _ ره__ايى از مشك__لات:••• 293

5 _ محب__وبي__ت اله____ى:••• 293

6 _ لباس يقين و لباس حق:••• 294

7 _ نج___ات و س__لامت:••• 294

8 _ اعتب_____ار اجتم___اعى:••• 295

9 _ ك__رام_ت و ع_____زت:••• 295

10_ حس___ن اطمين_____ان:••• 296

11_ ايج_____اد هيب______ت:••• 296

12_ راست____ى رم_____ز بين___ش و بصي_____رت:••• 296

فصل هيجدهم: پ____اداش اخ____روى ص___ادقي___ن••• 299

1 _ بهره مندى از نعمت ها و پاداش هاى اله__ى••• 301

2 _ غف____ران و آم____رزش••• 303

3 _ اج______________________ر••• 305

4 _ ب__اغ ه__اى بهشت____ى••• 308

5 _ همس___رانى پاكي____زه••• 310

6 _ رض___اي___ت و رض___وان خ____داون____د••• 310

7 _ نزديكى به پيامبروشفاعت ايشان درقيامت••• 313

من____اب__ع و م___آخ_____ذ••• 314

(326)

مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

(4)

اق__دام خ__داپسن__دانه اى است كه هيچ حسنه ديگرى با آن ق_اب___ل مق__ايس__ه نيس__ت.

در همين راستا مؤسسه قرآنى تفسير جوان در سال هاى طولانى اين رسالت را به عهده گرفته و با جذب ، آموزش و بكارگيرى افراد مستعد و حمايت از تكميل و چ__اپ و نش__ر آث__ار فاخر پژوهشى قرآنى تلاش هاى ارزنده اى را انجام داده است.

از جمله اين قبيل تحقيقات بسيار عميق و كاربردى قرآنى، موضوعى است كه ت__وس__ط س__رك___ار خ___ان__م شك___وه چين___ى ف___روش___ان تحت عنوان «صداقت و سيماى صادقين در قرآن و حديث» انجام شده و براى تصحيح محتوايى و تكميل اعرابگذارى به اينجانب ارائه شده. بنده نيز آن را به دقت مطالعه نموده و استحكام مطالب و مستندات و تنوع منابع را در اين اثر ارزنده به خوبى مشاهده نمودم.

براى نويسنده محترم ادامه اين راه نورانى و توفيق انجام تحقيقات مشابه درساير موضوعات قرآنى وسلامتى، عزت و حسن عاقبت را از درگاه خداى متعال آرزو مى كنم.

تهران _ سيد مرتضى خاتمى بتاريخ 20/2/1388

(6)

على عليه السلام و دخت گرامى او «فاطمه زهرا» عليهاالسلام و ذرارى اطهر ايشان «اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام و سلام و صلوات خاصّه بر يگانه منجى عالم بشريت، حجت خداوند بر زمين، قلب عالم امكان، آل طه بقية اللّه الاعظم، حض__رت مه__دى م__وع__ود عجل اللّه تع__الى فرجه الشريف.

ز غم تو گشته ويران دل زار عاشقانت ز فراق رويت اى گُل شده ايم نغمه خوانت

چه خوش است ديده ما شود از رخ تو روشن چه خوش است گوش ما را بنوازى از بيانت(1)

1- حسان.

مقدمه (7)

بدون شك تمام انسان ها در پى رسيدن به سعادت و خوشبختى هستند و در تمام مراحل زندگى سعى مى كنند كه هر لحظه به آن نزديك تر گردند، البته براى رسيدن به سعادت و خوشبختى راهى جز كسب مكارم و فضائل و دورى از رذائل اخلاقى وجود ندارد زيرا كه انبي__اى عظ__ام و اولياى كرام عليهم السلام همگى در اين مسير ره پيموده و طالبان حقيقت را نيز به اين طريق دعوت نموده اند.

قرآن كريم در سوره الشمس بر اين مطلب تأكيد نموده و مى فرمايد:

وَ الشَّمْسِ وَ ضُحيه_ا... قَ__دْ اَفْلَ_حَ مَ_نْ زَكّيه_ا. وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّها»(1)

به راستى رستگار شد آن كس كه نفس خويش را از آلودگى ها پاك كرد و زيانكار شد آن كس كه خود را آلوده ساخت.

با اين كه خداوند سبحان نيازى به سوگند ندارد اما براى آن كه ما را به اهميت و ضرورت موضوع آگاه كند در اين آيات اين مطلب را با يازده سوگند بديع تأييد و تأكيد كرده است و هم چنين در جاى ديگر از ق__رآن مجي__د فلسف___ه بعثت خاتم پيامبران صلى الله عليه و آله را تعلم و تربيت و

ت__زكي__ه انس__ان ها بر شم__رده است و مى فرمايد:

«هُوَ الَّذى بَعَثَ فِى الاُْمِّيّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اي_اتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُ__مُ الْكِت__ابَ وَ الْحِكْمَ__ةَ وَ اِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَف_ى ضَلالٍ مُبينٍ»(2)

او خ__دايى است كه در مي__ان ع__رب امّ__ى پيامبرى از خودشان ب__رانگيخ_ت كه آيات او را به آنان بخ__وان__د و آن ه__ا را از پلي__دى ها و زشت__ى ها من__زّه سازد و كتاب و حكمت به آن ها بياموزد و مسلما پيش از آن در گم_راهى آشكار بودند.

1- 1 _ 10 / شمس .

2- 2 / جمعه .

(8) صداقت و سيماى صادقين

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله درباره فلسفه بعثت خود مى فرمايند: «إنّى بُعِثْتُ لاِءُتَّمِمَ مَكارِمَ الاْءَخْلاقِ» (1). من از طرف خدا برانگيخته شدم تا مكارم اخلاق را به كمال رسانده و تمام كنم.

حضرت على عليه السلام نيز بر اهميت تهذيب نفس تأكيد فرموده و رعايت آن را م__اي__ه خ__وشبخت___ى دانست__ه انس__ان و ف_رموده اند:

«لَوْ كُنّا لا نَرْجُوا جَنَّةً وَ لا نَخْشى نارا وَ لا ثَوابا وَ لا عِقابا لَكانَ يَنْبَغى لَنا أَنْ نُطالِبَ بِمَكارِمِ الاْءَخْلاقِ فَإِنَّها مِمّا تَدَلُّ عَلى سَبيلِ النَّجاحِ» (2)

بر فرض كه اميدى به بهشت و ثواب و بيمى از دوزخ و عقاب نداشتيم باز شايسته آن بود كه ما در پى مكارم اخلاق باشيم، زيرا خوشبختى و سعادت را از اين طريق مى توان به دست آورد.

نتيج__ه آن كه مه__م ترين مسئله اى كه فراوان مورد توجه آئين مق__دس اسلام قرار گرفته و در رسيدن به كمالات و فضايل انسانى نقش اساسى دارد مسئله تزكيه نفس و پرورش روح است كه به عنوان يك امر حي__ات_ى و ضرورى مطرح مى باشد.

از جمله مباحث مهم و قابل توجه در تزكيه و تربيت

انسان مباحث مربوط به گناهان زبان مى باشد زيرا نعمت بيان در شمار مهم ترين نعمت هاى الهى است كه انسان ب_دان مخص_وص شده است.

1- مستدرك الوسائل، 2/1282.

2- مجلسى، «بحارالانوار»، 66/405.

مقدمه (9)

خ__داون__د تع_الى در ق__رآن مى فرمايد:

«خَلَقَ الاِْنْسانَ. عَلَّمَهُ الْبَيانَ»(1). خداوند انسان را آفريد و بيان را به وى تعليم فرمود. حكما و فلاسفه نطق را مظهر تفكّر و تعقل دانسته و بدين لحاظ آن را فصل مميز انسان مى دانند.

نعمت بيان پس از تعليم قرآن و آفرينش انسان بالاترين نعمت ها است، از اين رو انسان بايد قدر اين نعمت را بداند و خدا را بر آن سپاس گويد هر چند كه نمى توان نعمت هاى خدا را شكرگزارى كرد، زيرا خداوند متعال نعمت هاى زيادى به بندگان خود عطا فرموده كه انسان از برشمردن آن ع__اج__ز است چنان كه قرآن مى فرمايد:

«وَ اِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها»(2). اگر نعمت هاى خدا را بشم__اري__د ه__رگ__ز نمى توانيد آن ها را احصاء كنيد.

البته نبايد از اين نكته نيز غفلت كرد كه زبان داراى دو بعد مثبت و منفى است و نمى توان گفت چون زبان نعمت عظماى الهى است پس بايد هر چه بيشتر آن را به كار انداخت و بدون حساب هر سخنى را بر زبان جارى ساخت بلكه بايددر موارد ضرورى و مفيد از آن بهره بردارى كرد.

ب__ه ه___ر ح__ال انس__ان ع__اق__ل و دورانديش اول فكر مى كند، آن گ__اه سخ__ن مى گ_ويد.

از اميرمؤمنان عليه السلام نقل شده كه فرموده اند: «لِسانُ الْعاقِلِ وَراءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الاْءَحْمَقِ وَراءَ لِسانِهِ».(1) زب__ان ع__اق__ل در پش__ت قل__ب او جاى دارد و قل__ب احمق پشت زبان او است.

1- 3 و 4 / الرحمن .

2- 34 / ابراهيم و 18 / نحل .

(10) صداقت و سيماى صادقين

مرحوم سيد رضى هنگامى كه اين جمله را در نهج البلاغه نقل مى كند مى گويد اين جمله از كلمات شگفت انگيز و پرارزش مولااميرالمؤمنين عليه السلام است و مقصود اين است كه انسان عاقل زبان خود را پيش از مشورت كردن و انديشيدن به سخن نمى گشايد، ولى احم__ق قب__ل از اي__ن ك__ه فك__ر و ان__ديش__ه كن__د سخ__ن مى گ__ويد.

علماى اخلاق معتقدند كنترل زبان سخت دشوار است چون براى بعضى افراد امكان دارد كه دست خود را كنترل كنند و سيلى به صورت كسى نزنند، پاى خويش را كنترل كنند و به جاى نامناسبى نروند و در مسيرى كه خلاف است گام برندارند و غيره، اما بسيارى از افراد قادر نيستند زبان خويش را كنترل كنند به همين جهت، ائمه معصومين درباره حفظ و نگهدارى زبان از گناه و معصيت به طور جدى توصيه ك__رده ان_د زي__را بسي__ارى از گناهان و خطاهايى كه از انسان سرمى زند به خ__اطر ع__دم كنت__رل زبان است.(2)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده اند: «إِنَ أَكْثَرَ خَطايا إبْنِ أدَمَ فى لِسانِهِ»(3). بيشت__ر گناهان انس_ان در زبان او است.

حضرت على عليه السلام نيز فرموده اند: «اَللِّسانُ سَبَعٌ إِنْ خُلِّىَ عَنْهُ عَقَرَ»(4)

1- نهج البلاغه صبحى صالح، 476 .

2- علاءالدين هندى، «كنزالعمال»، 3/549.

3- مهدوى كنى، «اخلاق عملى»، 137.

4- نهج البلاغه، ح 57.

مقدمه (11)

زبان درنده اى است كه اگر رهايش كنى هار مى شود و انسان را مى گزد.

دروغ يكى از محرمات و آفت هاى خطرناك زبان است. دروغ از گناهان بزرگ و كليد گناهان و سرچشمه تمام بدى ها و زشتى ها است.

اصولاً بسيارى از بدبختى هايى كه امروز با چشم خود مى بينيم كه دامنگير افراد و جوامع و ملت ها شده به خاطر

انحراف از راستى و راستگويى است، هنگامى كه پايه اصلى كار افراد بر اساس دروغ و نيرنگ است پس چگونه مى توان اميد و آرزوى فلاح براى آنان داشت. (1)

امروز كه در عصر پيشرفت تمدن و تكنولوژى مى باشيم، اگر اصلاح طلبان و مكتب سازان و پيشتازان قلمرو انسانيت به جاى تحمل مشقت ها و زحمات فراوان براى بيان و توضيح طرق اصلاح انسان ها و دور كردن آنان از حق كشى ها و خونريزى ها به علل اصلى بپردازند، قطعا يكى از علل بدبختى ها و نكبت ها را در دروغگويى خواهند يافت، تفاوتى كه اين علت با ديگر علل دارد اين است كه قبح و زشتى علل ديگر معمولاً مورد تصديق و زودتر از دروغ فاش مى شود، مانند سودپرستى و خودخواهى و بى پروايى و شهرت طلبى و امثال اين ها، در صورتى كه دروغ پديده اى است كه هم ممكن است زير چندين حجاب ضخيم پوشيده و تحويل طرف داده شود و هم ممكن است در صورت آشكار شدن با تأويلات و تفسيرات گوناگون نه تنها قبح و وقاحت آن را از بين برد، بلكه مى ت__وان براى آن دروغ چنان ضرورتى ساخت كه بالاتر از ضرورت ابراز واقعي__ات جل__وه كند.

1- مك__ارم شي__رازى، تفسي_ر نمونه، 12/226 .

(12) صداقت و سيماى صادقين

البته انسان قدرت انتخاب راستى و راستگويى را دارد در حالى كه توانايى دروغ گويى را نيز دارد، در واقع انسان با اين كه توانايى گفتن سخن راست و نيز گفتن سخن دروغ را دارد اما اگر از اين زمينه در راستگويى و تدبير امور استفاده كند مى تواند زمينه عظمت وى باشد. يعنى اين يك امتياز است كه انسان با توانايى در دروغ گويى دروغ نگويد و براى اجتناب از اين

صفت وقيح، عقل و انديشه و قدرت اراده و نيروى شخصيت را به كار بيندازد و با واقعيات روياروى شود، واقعيت را بگويد و تحمل شنيدن واقعيات را داشته باشد اگر چه احساس كند موفقيت او در گفتن دروغ است و به راستى اگر راستى و درستى در جهان حكومت كند و هدف رهبران الهى يعنى پيامبران جامه عمل بپوشد آسايش همگانى سراسر گيتى را فراخواهد گرفت. (1) و چه زيباست كلام پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه مى فرمايند:

«تَحَرُّوا الصِّدْقَ وَ إِنْ رَأَيْتُمْ فيهِ الْهَلَكَةَ فَإِنَّ فيهِ النَّجاةَ وَ تَجْنَّبُوا الْكِذْبَ وَ إِنْ رَأَيْتُمْ فيهِ النَّجاةَ فَإِنَّ فيهِ الْهَلَكَةَ»(2). راستى را پيشه كنيد و راستگو باشيد اگر چه در آن نابودى ببينيد زيرا نجات و رستگارى در درستى است از دروغ و از نادرستى به دور باشيد و اگر چه در آن پي__روزى ببينيد زيرا هلاك و نابودى در ناراستى است.

1- جعف_______رى، ت__رجم__ه و تفسي______ر نه__ج الب__لاغه، 13/300.

2- احسانبخش، «آثارالصادقين»، 10/492، مجموعه ورام، 2/121 .

مقدمه (13)

آرى اسلام دينى است كه براى دعوت به راستى و درستى آمده است و بس. چنان چه آيات و روايات نيز همه بر اين مطلب دلالت دارند از نظر اسلام راستى منشأ و سرچشمه همه خوبى ها و نيكى ها است. كسى كه خود را به اين صفت عالى آراسته گرداند باب ورود به بسيارى از گناهان را به روى خود بسته و راهى به سوى سعادت و فلاح ب__راى خ__ود گش__وده است و البت_ه رسيدن به اين مقام بسيار مشكل است زيرا با نهايت دقت ب__اي__د م__راق_ب بود كه شيطان اين خصلت را از انسان نربايد.

راستگويى از عظمت روح ريشه مى گيرد، انسان

راستگو، نماياندن حقيقت را بر خود عيب نمى داند. اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايند: «أَلا فَاصْدُقُوا فَإِنَ اللّه َ مَعَ الصّادِقينَ». راست بگوييد زيرا خدا با راستگويان مى باشد. اين سخن بالاترين مژده ها را براى راستگويان بيان نموده: كه خدا با آن ها است. خداوندى كه بزرگ و باعظمت، بى نياز و حكيم است، قدرتش والاترين قدرت ها است، كرمش نامتناهى و نعمتش بى پايان است، هر ناتوانى كه چنين قدرتى با او باشد تواناترين فرد است و هر ني__ازمن__دى كه خ__داون_د بى ني__از و كريم با او باشد بى نياز و توانگر است.

در قرآن آيات بسيارى است كه به راستى و راستگويى، صادقين و صديقين اشاره مى فرمايد در اين آيات علاوه بر آن كه امر به صدق و راستى مى نمايد ويژگى ها و صفات صادقين را توصيف كرده و پاداش آن__ان را بي__ان مى ف__رم__ايد و به مؤمنان امر مى كند كه از صادقين پي_روى نمايند.

(14) صداقت و سيماى صادقين

«يآ اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ»(1) اى كسانى كه ايمان آورده ايد از مخالفت فرمان خداوند بپرهيزيد و با صادقان باشيد (و از آن__ان پي__روى نم_ايي_د).

اين آيه شريفه هم فرمان است و هم تشريف و هم تهنيت، فرمان خدا، تشريف بسزا، تهنيتى زيبا به تقوا امر مى فرمايد و در تقوا به صدق فرمان مى دهد تقوا مايه اسلام است و صدق كمال ايمان. صدق نورى است كه در عالم معنى مى درخشد و شعاعش به همه جا مى رود و آن محيط را روشن مى نمايد مانند خورشيد كه هر آن چه در تحت نفوذ ظ__اه__رى اوست روشن مى نمايد.(2) صدق مايه آرامش دل ها و طم__أنين_ه قل_وب است صدق سبب كرامت انسان و عزت وى مى باشد.

دل بيارامد زگفتار صواب هم چنان كه

تشنه آمد ز آب

صدق بيدارى هر حس مى شود جنس ها را ذوق مونس مى شود

دل نيارامد ز گفتار دروغ آب و روغن هيچ نفروزد فروغ

در حديث صدق آرام دل است راستى ها دانه دام دل است

رنگ صدق و رنگ تقوا و يقين تا ابد باقى بود بر متّقين(3)

در اين گفتار آيات شريفه اى را كه درباره صدق و صداقت است با

1- 119 / توبه .

2- مصطفوى، «ترجمه و شرح مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه»، 324.

3- م__ول___وى .

مقدمه (15)

تكيه بر روايات معصومين عليهم السلام و با استفاده از كتب مختلف تفسيرى به ويژه تفاسير شيعه و نيز كتاب هاى اخلاقى بررسى نموده و در انتها به مع__رفى اس__وه ه__اى ص__داق_ت ك__ه م__ؤمني__ن طب__ق آي__ه شريفه «كُ__ونُ__وا مَ__عَ الصّادِقي__نَ» به پي__روى از آنان در همه زمان ها امر شده اند (و ايشان غير از معصومين نمى باشند) مى پ__ردازيم.

در اين جا بر خود فرض مى دانم كه از الطاف و عنايات خداوند كه همواره مرا قرين خود ساخته سپاس نموده و از اين كه پروردگارم بار ديگر توفيق گام نهادن در راه كسب معارف الهى را به من ارزانى داشته به درگاهش شكرگزارى نمايم «وَ ما بِكُمْ مِنْ نِعْمَهٍ فَمِنَ اللّهِ»(1).

و اميدوارم اين مختصر (كه داراى نواقص بسيارى نيز هست) نقشى هر چند كوچك در ترويج معارف دينى و الهى داشته باشد و خداوند قص__ور م__را كه به جه__ت ناچي__ز ب__ودن دان__ش و مع__رفت است بر اين حقير ببخش__اي__د.

و بجاست كه از زحمات و مساعدت بى دريغ پدر و مادر و همسرم و نيز تمامى اساتيد و معلمان و همه كسانى كه در طول زندگى مرا به سوى هدايت و رستگارى رهنمون

ساخته و نور معرفت الهى را در دلم روشن نموده و قلبم را مملو از عشق به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و اهل بيت مطهر ايشان نمودند، تشكر و سپاسگزارى نمايم و هم چنين از راهنمايى هاى استاد بزرگوار دانشمند محترم _ استاد غفارى _ كه مرا در تنظيم اين پايان نامه ي_____ارى نم__ودن___د.

1- 53 / نحل .

(16) صداقت و سيماى صادقين

و در آخر اين سخن به مقام صدّيق اكبر «اميرالمؤمنين عليه السلام » و صدّيقه كبرى «فاطمه زهرا» عليهاالسلام و دو سبط اطهر آنان امام حسن عليه السلام و ام__ام حسي__ن عليه السلام ت__وس__ل جسته و از ايشان مى خواهيم كه شفاعت ما را روز محش____ر در ن__زد خ__داون__د و رس__ول اك__رم صلى الله عليه و آله بفرمايند.

اَللّهُمَّ ارْزُقْنى شَفاعَة الْحُسَيْنِ يَوْمَ الُورُودِ

وَ ثَبّتْ لى قَدَمَ صِدْقٍ عِندَكَ مَعَ الْحُسَيْنِ عليه السلام

مقدمه (17)

(18)

وع____ده راس____ت ي__________ا دروغ.

و مقصود اين است كه در سخن گفتن به كار مى رود و البته در مورد سخن گفتن نيز جز در (قول) خبرى صدق و كذب در ساير موارد و اقس__ام سخ__ن ب__ه ك__ار نم__ى رود.

واژه صدق و كذب به ص__ورت ع__رض در ان__واع ديگ__ر كلام مثل استفه__ام، ام__ر و دع__ا ني__ز هست به ط__ور مث__ال سخن گوينده اى كه س__ؤال مى كن__د أَزَيْدٌ فِى ال__دّارِ كه در ضم__ن اين پ__رسش خب__ر مى ده__د ك__ه نسبت به ح__ال زيد بى خبر است و از او چيزى نمى داند.

و هم چنين وقتى مى گويد واسِنى يعنى با من به يارى و غمخوارى

1- بهشتى، «مكتب اسلام»، سال 34، ش 9/35.

مفهوم صدق در لغت و اصطلاح و واژه هاى مشتق از آن (21)

رفتار كن، در ضمن اين جمله فرد مى گويد كه محتاج به يارى و مواسات او است. و اگ__ر بگ__وي__د لا تُؤْذِ اذيت نكن در ضمن اين جمله هم اذيت او را خبر مى دهد. (1)

در تاج العروس اشاره شده كه صدق با كسره و فتحه به كار رفته و به معناى ضد كذب است، البته با كسره فصيح تر است و از مصادرى است كه به صورت مفعولى نيز بكار رفته و مصادر آن صدق، صِدقا و صَدقا و مَصْدُوقَةً است.(2) لازم است ذكر شود اين مطلب كه صدق بيشتر در كلام خبرى به كار مى رود در اكثر كتب لغت ديده مى شود.

در قاموس آمده صدق با كسره يا فتحه «ص» و به معنى راست گفتن و با كس__ره «ص» به معن_ى راست مق_ابل دروغ است.(3)

در مجم___ع البح__رين ني__ز آورده ش__ده صدق مخالف كذب و به معنى مطابقة خبر با آن چه در واقعيت است و

يا با آن چه در لوح محف__وظ است مى باشد.(4)

در ف__رهن__گ دهخ__دا ص__دق به معنى راست گفت__ن و صَ__داقت به معناى راستگو بودن و گفتن حرف راست و درست است و مقابل دروغگ__ويى مى ب__اش_د.(5)

معانى ديگرى نيز براى صدق ذكر شده به طور مثال گاهى صدق و

1- راغب، «مفردات»، 2/538.

2- الزبيدى، «تاج العروس»، 6/404 .

3- قرشى، «قاموس»، 4/116 .

4- طُريحى، «مجمع البحرين»، 5/594 .

5- دهخدا، «فرهنگ دهخدا»، 23/11721 و 11722 .

(22) صداقت و سيماى صادقين

ك__ذب در م__ورد اعتق__ادات به كار مى رود اعم از اين كه به زبان بيايد ي__ا ب__ه زب_ان نيايد.

هم چنين صدق و كذب در مورد كارها و اعمال جوارح نيز مورد استفاده قرار مى گيرد و اين در صورتى است كه شخص كارى را آن گونه ك__ه باي_د و شايد و يا خ__لاف آن انج_ام دهد. (1)

راغب در مفردات مى گويد گاهى صَدَقَ و كَذِبَ در چيزى است كه در اعتقاد ثابت است و از آن نتيجه مى شود مثل صَدَقَ ظَنّى گمانم راست است، كَذِبَ ظَنّى پندارم دروغ است. (در اين حالت صدق و كذب را در مورد ظن و گمان «يا اعتقاد» به كار برده است).

واژه صدق و كذب در كار اعضاى بدن نيز به كار مى رود چنان كه گفته مى ش__ود صَ__دَقَ فِى الْقِتالِ و اين در وقتى است كه كسى حق جنگ را به جا آورد و آن چه را كه شايسته است و آن طور كه واجب است كارزار مى كند.

كَذِبَ فِى الْقِتالِ وقتى است كه بر خلاف معنى فوق عمل كند، (وقتى است كه شخصى در كارزار بى كفايتى كند) در آيه «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدوُا اللّهَ عَلَيْهِ»(2) نيز صدق به همين معنى است يعنى با

كارهايى كه آشكار كردند وفاى به عهد را به اثبات رساندند و آن را محقق نمودند. و نيز آيه «لِيَسْئَلَ الصّادِقينَ عَنْ صِدْقِهِمْ»(3) يعنى از كسانى كه صدق در مفهوم صدق در لغت و اصطلاح و واژه هاى مشتق از آن (23)

1- بهشتى، «مكتب اسلام»، 34، ش 9/36 .

2- 23 / احزاب .

3- 8 / احزاب .

گفتارشان هست از صدق و كردارشان مى پرسند كه آگاهى و تنبيهى بر اي__ن ام__ر است كه اعتراف زبانى به حق بدون گزينش و بدون قصد و نيت حق (و درست) كافى نيست. (1)

گاهى صدق در فعل به معنى انجام شدن است. وى در ادامه مى گويد در آيه «لَقَدْ صَدَقَ اللّهُ رَسُولَهُ الرُّءْيا بِالْحَقِّ»(2) خداوند رؤياى صادق پيامبر خويش را به صدق و راستى ثابت كرد، صدق در فعل است كه همان تحقق يافتن و انجام شدن است يعنى خداوند رؤياى پيامبر صلى الله عليه و آله را محق_ق نموده و به انجام رسانيد.

و ب__ر اين اس__اس در آي__ه «وَ الَّذى جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ»(3) يعن__ى آن چه را به زب__ان بي__ان كرده و در عمل آن را قصد كرده بود انج__ام رس__انيد و محقق داشت.(4)

در ق__ام__وس آمده م__راد از ص__دق در اين آي__ه خب__ر راست است و به عبارت ديگر مراد از تصديق، ايمان به آن مى باشد. البته درباره معنى اين آيه و نظرات علما در جاى خود بحث خواهد شد.(5)

1- راغب، «مفردات»، 2/540 .

2- 27 / فتح .

3- 33 / زمر .

4- راغب، «مفردات»،2/541 .

5- قرشى، «قاموس قرآن»، 4/116.

(24) صداقت و سيماى صادقين

است كه قول و گفتار خبرى در صورتى متصف به صدق و راستى مى شود كه هم با ضمير گوينده مطابقت داشته باشند و هم با واقع.(1) در اين رابطه در مفردات چنين آمده صدق مطابقت قول با نيت و ضمير و يا چيزى است كه در آن خبر داده شده است و اين هر دو با هم هستند يعنى (صدق نيت و صدق مورد خبر) و هرگاه يكى از اين دو شرط نباشد آن سخن كاملاً صدق نيست بلكه يا به صدق توصيف نمى شود و يا گاهى به سخن دروغ وصف مى شود و يا بنا بر دو نظر مختلف مى باشد (يعنى به طور نسبى صدق يا كذب است).(2) به طور مثال اگر كسى بگويد محمّد صلى الله عليه و آله پيامبر خداست، اين خبر در صورتى صادق است كه هم گوينده به آن معتقد باشد و هم نبوت حضرت محمّد صلى الله عليه و آله در واقع ثابت باشد. در اين صورت اين خبر، صدق مطلق است چرا كه هم گوينده به آن اعتقاد دارد و هم خبر مطابق واقع است، اما اگر كسى بگويد: مسيلمه پيامبر خداست و به آن معتقد نباشد، اين خبر كذب مطلق است زيرا هم خلاف اعتقاد است و هم خلاف واقع.

اگر منافقى بگويد محمّد صلى الله عليه و آله پيامبر خداست، اين خبر نه كذب مطل__ق اس__ت و ن__ه ص__دق مطلق، بلكه به لحاظ مخالفت با اعتقاد، مفهوم صدق در لغت و اصطلاح و واژه هاى مشتق از آن (25)

1- بهشت__ى، «مكت__ب اسلام»، س__ال 34،9/35 .

2- راغب، «مفردات»، 2/539.

كذب نسبى و به لحاظ موافقت با واقع، صدق نسبى است. به همين جه_ت است ك__ه ق__رآن مجي____د ف__رم__وده:

«اِذا جاءَكَ

الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ اِنَّكَ لَرَسُولُ اللّهِ وَ اللّهُ يَعْلَمُ اِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَ اللّهُ يَشْهَدُ اِنَّ الْمُنافِقينَ لَكاذِبُونَ»(1)

هنگامى كه منافقون نزد تو مى آيند و مى گويند، شهادت مى دهيم كه تو پيامبر خدايى و خدا مى داند كه تو پي__امب__ر اوي__ى و خ___دا شهادت مى ده__د كه من_افق__ان دروغگويانند.

اين دروغ گويى منافقان به لحاظ مخالفت خبر آن ها با واقع نيست، بلكه به لحاظ مخالفت خبر آن ها با اعتق__اد و ضمي__رشان مى باشد.(2)

البته بسيارى از علماء، معناى حقيقى صدق را وسيع تر از اين معنا در نظر گرفته اند، در اين مورد نظرات مختلفى وجود دارد به طور مثال علامه طباطبايى در تفسير الميزان بيان مى كند كه كلمه صدق در اصل به معناى اين است كه گفتار و يا خبرى كه داده مى شود با خارج مطابق باشد و آدمى را كه خبرش مطابق با واقع و خارج باشد صادق مى گويند، ولكن از آنجايى كه به طور استعاره و مجاز اعتقاد و عزم اراده را هم قول ناميده اند در نتيجه صدق را در آن ها نيز استعمال كرده اند. بنابراين انسانى را هم كه عملش مطابق با اعتقادش باشد و يا كارى كه مى كند با اراده و تصميمش مطابق باشد صادق ناميده اند. (1) بنابراين راستگويان واقعى كسانى هستند كه هم در سخن راست مى گويند و هم با عمل و كردار صدق گفتار خود را اثبات مى كنند. چون انسان داراى سه بعد است: اعتقاد، عمل و گفتار. موقعى كه راستگو باشد اين هر سه با هم موافق خواهند بود يعنى آن چه به جاى مى آورد هم__ان است كه مى گ_ويد و آن چه مى گويد همان است كه عقيده دارد.

1- 1 / منافقون .

2- بهشت__ى، «مكت__ب اس___لام»، س__ال 34،9/35 و

36 .

(26) صداقت و سيماى صادقين

تحقيق و پ__ژوه_ش شده باشد، ب__ه كار مى رود.

اي__ن واژه در آي__ات زي__ادى ني__ز به ك__ار رفت__ه:

«وَ لَمّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِاللّهِ مُصَدِّقٌ لِمامَعَهُمْ»(3).

«وَ قَفَّيْن__ا عَل_ى اثارِهِمْ بِعيسَ_ى ابْ_نِ مَ_رْيَ_مَ مُصَدِّقا لِما بَيْنَ يَدَيْهِ»(4)

سپ__س بر اث_ر ايشان عيسى بن م__ري__م را آورديم كه تصديق كننده ت__ورات ب__ود ك__ه پي__ش از او ن__ازل ك__رده ب_ودي_م.

«وَ لَمّاجاءَهُمْ كِتابٌ مِنْ عِنْدِاللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ»(5)

1- قرشى، «قاموس»، 4/117 .

2- 152 / آل عمران .

3- 101 / بقره .

4- 46 / مائده .

5- 89 / بقره .

(28) صداقت و سيماى صادقين

«نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقا لِما بَيْنَ يَدَيْهِ»(1)

«وَ هذا كِت__ابٌ مُصَ__دِّقٌ لِس_ان_ا عَ__رَبِيّ_ا»(2) يعن__ى اين كتاب تص__ديق كننده كتاب هايى است كه پيش تر آمده. (3)

از ديگ__ر مواردى كه از صدق استفاده شده اصطلاح «صَدَقَنى سِنَّ بَكْرِهِ» (به هر چه در دل داشت مرا آگاه كرد) است اين عبارت مثلى است براى كسانى كه در سخنانشان صادقند و اصل آن اين است كه در موقع فروختن شتر يا هر (متاع ديگر) سن حقيقى شتر جوانش يا جنس مت__اع را به مشت__رى بگويد.

از موارد ديگر صداقه است. صداقه به معنى درستى عقيده در دوستى است كه مخصوص انسان است نه غير انسان.(4)

در آيه «وَ لا صَديقٍ حَميمٍ»(5) نه شفيعانى داريم و نه دوستانى حقيقى. صَديق به معناى دوست است (براى مرد به كار مى رود) مؤنث آن صَديقه است و جمع آن اصدقاء به معنى دوستان است. و المصادقة نيز به معنى دوستى است. (6)

صَدَقه نيز از ديگر موارد استعمال صدق است صدقه به چيزى كه انسان به قصد قربت از مالش خارج مى كند گفته مى شود، مثل زكات ولى صدقه در اصل در

امر مستحب و زكات براى امر واجب به كار مى رود و گاهى كه صدقه دهنده قصدش صدق در كردار است زكات و امر واجب هم صدقه ناميده مى شود «خُذْ مِنْ اَمْوالِهِمْ صَدَقَةً»(1) و يا «اِنَّمَا الصَّ_دَقاتُ لِلْفُقَ_راآءِ»(2) در اين آيات منظور از صدقه، دادن زكات است.

1- 3 / آل عمران .

2- 12 / احقاف .

3- راغب، «مفردات»، 2/543 .

4- راغب، «مفردات»، 2/543.

5- 101 / شعراء.

6- طريحى، «مجمع البحرين»، 5/569 .

مفهوم صدق در لغت و اصطلاح و واژه هاى مشتق از آن (29)

صَدَّقَ و تَصَدَّقَ نيز كه از صدقه گرفته شده نيز به همان معنا به كار مى رود وَ لا صَدَّقَ وَ لا صَلّى. صداق نيز از واژه هايى است كه از صدقه گرفته شده صِداقُ الْمَرْأَةِ و صِداقُها و صَدُقَتُها به مهريه زن گفته مى شود ك__ه ب__ه او تعل__ق مى گي____رد، اَصْ__دَقْتُه__ا مه__ري__ه اش را داده ام. (3)

«وَ اتُو النِّساء صَدُقاتِهِنَّ» يعنى مهر آنان را بپردازيد. صدُقات جمع و مف__رد آن صَ__دُقَ__ة اس__ت ه__رگ__اه انس__ان چي__زى از حق__ش را درگ___ذرد از واژه تَصَ__دَّقَ به استف__اده مى شود مثل آيه «وَالْجُرُوحَ قِصاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِ__ه فَهُ__وَ كَفّارَةٌ لَ__هُ».(4)

زخم ها و جراحات را بايد قصاص دهد و هر كه از حق خودش درگذرد در حكم كفاره اى از گناهان اوست.(5)

يكى ديگر از واژه هايى كه از صدق مشتق مى شود كلمه صِدّيق است. در تعريف اين كلمه معانى مختلفى بيان شده است كه در اين قسمت به شرح آن ها مى پردازيم. راغب سه قول درباره معناى صِدّيق بيان كرده وى در مفردات چنين مى گويد: صِدّيق كسى است كه صدق و راستى از او زياد سر زده است و به چنان شخصى از آن

جهت صِدّيق مى گويند كه هرگز دروغ نمى گويد و نيز صدّيق به كسى گفته مى شود كه با قول و اعتقادش چيزى را به راستى مى گويد و صدق خود را با عملش و كردارش ثابت و محقق مى دارد و هم چنين صِدّيق كسى است كه چون عادت به راست گويى دارد دروغى از او سر نمى زند. (1)

1- 103 / توبه .

2- 60 / توبه .

3- راغب، «مفردات»، 543 و 544.

4- 45 / مائده .

5- طريحى، «مجمع البحرين»، 5/564.

(30) صداقت و سيماى صادقين

در لسان العرب صدّيق را به گونه اى ديگر تعريف كرده و گفته: صدّيق به معنى دائم التصديق است يعنى به كسى كه عملش قولش را تصديق مى كند صدّيق مى گويند.(2)

و در همان كتاب از قول الليث مى گويد هر كسى كه همه اوامر خ__داون__د را تص__دي__ق كند و در آن ها هيچ شكى بر خود راه ندهد و پي_امب__ر صلى الله عليه و آله را ني__ز تص__دي__ق كند صِدّيق است. (3)

ابن منظور در لسان العرب مى گويد صِدّيق به معنى كثيرالصدق است يعنى كسى كه زياد راستگويى از او سر زده است و مبالغه صدق مى باشد و از صَدُوق رساتر است، البته بعضى گفته اند صَدُوق از صِدّيق رساتر اس__ت، در صح__اح به معن__ى الدّائِ__مُ التَّصْديقَ آمده يعنى كسى كه ق__ول__ش را به وسيل__ه عمل__ش تص__دي_ق مى كند. (4)

در مجمع البحرين نيز درباره صدّيق چنين آمده است: «صدّيق به معنى كثيرالصّدق يعنى كسى كه زياد راست مى گويد است و نيز گفته شده صِدّيق به معنى (اَلَّذى عادَتُهُ الصِّدْقُ) كسى است كه عادت او صداقت و راستگويى مى باشد يعنى هميشه راستگو است چنان چه در آيه و اُمُّهُ صِدّيقَة يعنى مانند كسانى كه ملازم صدق هستند هميشه راستگو است و

انبياء را تصديق مى كند، ابوعلى مى گويد: «صدّيق كسى است كه هميشه و مداوما آن چه را كه خداوند واجب كرده تصديق مى كند». صِدّيق بر وزن فِعيل و براى مبالغه در صدق به كار رفته و كسى اس__ت ك__ه عمل وى قولش را تأييد مى كند و منظور از صِدّيق اميرالمؤمنين على عليه السلام است. (1)

1- راغب، «مفردات»، 2/539.

2- ابن منظور، «لسان العرب» 10/193.

3- ابن المنظور، لسان العرب، 10/194.

4- الزبيدى، «تاج العروس» 6/405 و 406.

مفهوم صدق در لغت و اصطلاح و واژه هاى مشتق از آن (31)

قاموس نيز صدّيق را پيوسته راستگو و راست كردار تعريف نموده است و علاوه بر نقل ساير اقوال در ادامه چنين مى گويد: چون صدق در قول و فعل هر دو هست و صدّيق مب__الغ__ه در ص__دق است، لذا صدّيق كس__ى اس__ت ك__ه راستگو و راست كردار باشد و خ__لاف راست__ى اص__لاً نگ__ويد و نكن__د، مؤيد اين مطل__ب آن است كه صدّيق در وصف پيامبران آمده و قول و فعل آن ها همواره راست بوده است و نيز در وصف مريم نيز صدّيقه آمده و اين حاكى از آن است كه مريم در ولادت عيسى و در گفتارش دروغ_ى ندارد و راست راست گفته است.(2)

شيخ طبرسى صدّيق را بسيار تصديق كننده حق و به قولى كثيرالصدق فرموده است او در تفسير آيه 69 سوره نساء مى گويد صدّيق كسى است كه تصديق كننده امر خدا و پيامبران باشد و شكى در دل نداشته باشد (1) و نيز در تفسير آيه 41 سوره مريم مى گويد صدّيق كسى است كه به طور مبالغه آميزى در راه تصديق حق اصرار ورزد.(2)

1- طريحى، «مجمع البحرين»، 5/564 .

2- قرشى، «قاموس»، 4/117 .

(32) صداقت

و سيماى صادقين

علامه طباطبايى در تفسير الميزان در تعريف صدّيق گفته اند كه صدّيق صيغه مبالغه از صدق مى باشد و كسى را مى گويند كه در صدق مبالغه مى كند يعنى آن چه را مى كند مى گويد و آن چه را كه مى گويد مى كند و ميان گفتار و كردارش تناقضى نباشد.(3)

پس صدّيق كسى است كه اصلاً دروغ نمى گويد كارى هم جز حق نمى كند. بدون توجه به نيروى هواى نفس آن چه را كه حق مى داند مى گ__وي__د و چي_زى جز حق را نمى بيند، وى حقايق اشياء را مى بيند و سخ__ن ح__ق مى گ__وي__د و كار حق مى كند. (4)

ايشان در تفسير آيه 41 سوره مريم از بعضى مفسرين نقل مى كنند كه كلمه نامبرده مبالغه تصديق است و معنايش كثيرالتصديق نسبت به حق است يعنى كسى كه هم به زبانش تصديق مى كند و هم به عملش و اين معنا هر چند نزديك به همان معنايى است كه گذشت و هر چند ب__رگش__ت ه__ر دو يك__ى است لك__ن از جه_ت اين كه از فع__ل مزيد فيه صيغه مبالغ_ه به ندرت آمده بعيد مى باشد.(5)

1- طبرسى، «ترجمع تفسير مجم__ع البيان»، 5/227.

2- طبرسى، «ترجمه تفسير مجمع البيان»، 15/172.

3- طباطبايى، «ت_رجمه تفسي__ر المي_زان»، 14/80 .

4- طباطبايى، «ت_رجمه تفسي__ر المي_زان»، 4/587 .

5- طباطبايى، «ت_رجمه تفسي__ر المي_زان»، 14/80 .

مفهوم صدق در لغت و اصطلاح و واژه هاى مشتق از آن (33)

(34)

صدق و اداى امانت

2_9_ راستگ__ويى فط__رى است

2_10_ ص___داق___ت در دوستى

2_11_ اهمي__ت وج__ود ص_دق در ج_امع_ه

(35)

(36)

آن مى باشند و طالبان حقيقت چه آن ها كه از دريچه عرفان به عالم مى نگرند و چه آنان كه در راستاى علم و تجربه يا فلسفه و برهان گام برمى دارند، همه و همه در اسرار هستى مى انديشند و از آن الهام مى گيرند و جز با هستى و قوانين حاكم بر آن سر و كارى ندارند. خداوند متعال نيز از طريق آيات آفاق و انفس م__ا را ب__ه حق__اي__ق عالم رهنمون مى شود آن جا كه مى فرمايد: «سَنُ__ريهِ__مْ اياتِنا فِى الاْفاقِ وَ فى اَنْفُسِهِمْ حَتّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ اَنَّهُ الْحَقُّ».(1)

ما آيات و نشانه هاى خود را در آفاق و انفس به آن ها نشان مى دهيم ت__ا ب__راى آن ه__ا آشك__ار ش__ود ك__ه آن چ__ه پي__امب__ر صلى الله عليه و آله آورده عين حقيقت است.

از امي__رالم__ؤمني__ن على عليه السلام چنين نقل شده: «إِنَّ الدُّنْيا دارُ صِدْقٍ لِمَ__نْ صَ__دَّقَها».(2)

دني__ا ج_ايگ_اه ص__دق و راستى است براى آنان كه تصديقش كنند.

خلاصه كلام آن كه بناى خلقت و طبيعت بر حقيقت و راستى استوار است لكن اين انسان ظلوم و ستمكار است كه حق را با باطل به هم آميخت__ه و آن را وارون__ه جلوه مى دهد (3) و به فرموده مولى الموالى على عليه السلام : «وَ لكِ__نْ يُ__ؤْخَ__ذُ مِ__نْ ه__ذا ضِغْ__ثٌ وَ مِ__نْ هذا ضِغْ__ثٌ فَيُمْزَجانِ».(1)

مردمى قسمتى از حق و قسمت هايى از باطل را برگرفته و در هم مى آميزند و از اين راه باطل را به خورد مردم مى دهند زيرا باطل محض را نمى شود به مردم ارائه داد زيرا كه طبع حقيقت جوى مردم خودبخود آن را دفع مى كند. (2)

1- 53 / فصّلت .

2- نهج البلاغه فيض، 126 (حكمت).

3- مهدوى كنى، اخلاق عملى، 237 و 238 .

(38) صداقت و سيماى

صادقين

نموده، صادقين را در گفتار و كردارشان پيروى كنند و اين غير از آن است كه بفرمايد شما نيز مانند صادقين متصف به وصف صدق باشيد، زيرا اگر منظور آن بود مى بايستى بفرمايد از صادقين باشيد نه اين كه بفرمايد با صادقين باشيد.(4) البته بحث پيرامون اين كه صادقين چه كسانى هستند و چه ويژگى هايى دارند را در مباحث بعدى ذكر خواهيم كرد. (انشاءاللّه

1- 119 / توبه .

2- مه__دوى كن__ى، اخ__لاق عملى، 239 .

3- انص_ارى، كش_ف الاس__رار، 4، 242.

4- طباطبايى، ترجمه تفسير الميزان، 9/639.

(40) صداقت و سيماى صادقين

جمع مى كند و مى پرسد مردم دعوت شما را چگونه اجابت كرده اند (اخ__ذ ك__رده ان__د) و اين گ__ونه تفسي__ر را بيشتر مفسرين نپذيرفته اند.

1- 8 / احزاب .

2- 7 / احزاب .

3- 109 / مائده.

اهميت و ارزش صداقت (41)

بعضى از مفسرين مى گويند مراد از اين پرسش، سؤال از مطلق راستگويان است نه تنها انبياء بلكه هر راستگويى در توحيد و خدا و عدالت او و شرايع او و مراد از راستى آنان هر چيزى است كه درباره اش سخنى گفته باشند البته بعضى آن را به صداقت در عمل تفسير كرده و مى گويند مراد به سؤال از صادقان در سخن و مراد به صدقشان، صدق در عم__ل اس__ت و ح__اص__ل معنايش اين است كه از هر راستگويى مى پرسند آيا اعمالشان هم مط__اب__ق اق__والشان راس__ت بوده يا نه. (1)

و بعضى صداقت را صدق در نيت و عمل در نظرگرفته و گفته اند مراد از سؤال كردن از صدق صادقين اين است كه آيا در اعمال خود اخلاص و صدق ادعاى خويش را به ثبوت مى رسانند يا نه؟ در انفاق، در جهاد، در شكيبايى در برابر مشكلات و مخصوصا سختى هاى ميدان جنگ (2) و بعضى صدق نيّت را فقط منظور آيه دانسته و گفته اند مراد پرسش از آن هدف ها و منظورهايى است كه در دل از راستگويى هاى خود پنهان داشتندكه آيامنظورشان از راستگويى ها وجه اللّه و رضاى خدا بوده يا نه.

علامه طباطبايى در تفسير الميزان نظر خود را درباره معنى آيه چنين بيان مى كند كه دقت در مفاهيم آيه «لِيَسْئَلَ الصّادِقينَ عَنْ صِدْقِهِمْ» انسان را به جهتى ديگر رهنمون مى شود چون فرق است بين اين كه بگوييم «سَئَلْتُ الْغَنِىَّ عَنْ غِناهُ»

از بى نيازى پرسيدم از

1- طباطبايى، ترجمه تفسير الميزان، 16/437.

2- مك_____ارم، تفسي___ر نم___ون_ه، 17/214 .

(42) صداقت و سيماى صادقين

بى نيازيش و يا از عالم از عملش سؤال كردم و بين اين كه بگويم از فلانى از مالش سؤال كردم يا از فلانى از علمش پرسيدم اين دو قسم عبارت مفادشان يكى نيست آن چه از عبارت اول به ذهن تبادر مى كند و جلوتر از معانى ديگر به ذهن مى رسد اين است كه من از شخصى غنى خواستم تا غنايش را اظهار كند و يا عملش را بنماياند و از عبارت دوم به ذهن تبادر مى كند كه من از او خواستم تا مرا از مال و يا علم خود خبر دهد، آيا مال و يا علم دارد يا نه و يا از او خواستم تا برايم تعريف كند چقدر مال دارد و از مال چه چيزهايى دارد و يا چه چيزهايى مى داند. و به هر حال معناى سؤال از صادقين از صدقشان اين است كه صدق باطنى خود را اظهار كنند و در دو مرحله گفتار و كردار آن را نمايش دهند و خلاصه در دنيا عمل صالح كنند (چون عمل صالح مساوى است با تطابق گفتار و كردار با صدق باطنى) پس مراد به سؤال از صادقان از صدق آن ها اين مى شود كه تكليف هاى دينى را طورى متوجه ايشان سازد كه با مقتضاى ميثاق سازگار و منطبق باشد در نتيجه آن صدق كه در بطون دل ها نهفته است در گفتار و كردارها جلوه و ظهور كند.(1)

به هر صورت آن چه از مجموع اين نظرات برمى آيد تأكيدى است بر ارزش و اهميت صداقت و ديگر آن كه

خداوند در روز قيامت صداقت بندگان را مورد بررسى قرار داده و از صدق آن ها چه در مرحله گفتار و چه در مرحله خلوص نيت و چ__ه در م__رحل__ه عمل و ك__ردار پ__رسش مى نمايد و به دنب__ال آن به بن__دگ__ان پاداش مى دهد.

1- طباطبايى، ترجمه تفسير الميزان، 16/437 .

اهميت و ارزش صداقت (43)

و اين كه اين سؤال در كجا صورت مى گيرد؟ ظاهر آيه اين است كه در قيامت در دادگاه عدل پروردگار كه آيات متعددى نيز از تحقق چنين سؤالى در قيامت به طور كلى خبر مى دهد، ولى اين احتمال نيز وجود دارد كه سؤال جنبه سؤال عملى داشته باشد و در دنيا صورت گيرد چرا كه با بعثت انبياء همه مدعيان ايمان در زير سؤال قرار مى گيرند و عمل آن ها پاسخى است به اين سؤال كه آيا در دعوى خود صادق هستند؟!(1)

الصّدِقينَ صِدْقُهُمْ»(1). امروز (روز قيامت) روزى است كه راستگويان از صداقت و درستى خود سود مى برند.

خداوند در اين آيه مى فرمايد: امروز روزى است كه هر كس كه در دنيا راست گفته از آن بهره مند خواهد شد زيرا روز قيامت روز تكليف نيست كه راستگويى آن روز به درد كسى بخورد وانگهى آن روز كسى دروغ نمى گ__وي__د ك__اف__ران هم اگر راست بگويند و به زشتى كردار خ__ود اعت__راف كنند به حالشان فايده اى ندارد. (2)

آخرت تنها جاى حساب و پاداش و دنيا تنها جاى عمل و تكليف است چنان كه در قرآن مى فرمايد: «يَ_وْمَ يَقُومُ الْحِسابُ» (3) روزى كه حساب برپا مى شود.

و نيز فرموده: «الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» (4) امروز پاداش آن چه را انجام مى داديد به شما مى دهند و نيز فرموده: «اِنَّما هذِهِ الْحَيوةُ الدُّنْيا مَتاعٌ وَ اِنَّ الاْخِرَةَ هِىَ دارُالْقَرارِ»(5) اين است و جز اين نيست كه اين زندگى دنيا متاعى است زودگذر و آخرت است كه جاى قرار و هميشگ__ى اس___ت.

پس راستانى در آخرت از راستى خود منتفع مى شوند و از جنات موعود كه در آيه بعدى به آنان وعده داده مى شود بهره مى برند و هم چنين راضى و مرضى و فائز به رستگارى عظيم اند كه هم در قول صادق باشند و هم در فعل به علاوه صداقت در قول خود مستلزم صداقت در فعل يعنى صراحت و پاكى از نفاق هم هست و صداقت در قول خواه ناخواه كار انسان را به صلاح و سداد مى كشاند. (1)

1- 119 / مائده .

2- طبرسى، ترجمه تفسير مجمع البيان، 7/251.

3- 41 / ابراهيم.

4- 28 / جاثيه .

5- 39 / مؤمن .

اهميت

و ارزش صداقت (45)

بنابراين آن ها كه مسئوليت و رسالت خود را انجام دادند و جز راه ص__دق و درست__ى نپيمودند و پيروان راستين پيامبران كه در اين دنيا از در صدق وارد ش__دن__د از ك__ار خود بهره كافى خواهند برد.

ضمنا از اين جمله اجمالاً استفاده مى شود كه تمام نيكى ها را مى توان در عنوان صدق و راستى خلاصه كرد صدق و راستى در گفتار و صدق و راستى در عمل، در روز رستاخيز تنها سرمايه صدق و راستى است كه به كار مى آيد نه غير آن.

سپس در آيه بعد پاداش صادقين را چنين بيان مى كند: «لَهُمْ جَنّتٌ تَجْ__رى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْه__رُ خلِ__دي__نَ فيه__ا اَبَدا رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُواْ عَنْهُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ».(2)

براى آن ها باغ هايى از بهشت است كه از زير درختان آن نهرها جارى است و جاودانه در آن خواهند ماند (و از اين نعمت مادى مهم تر اين است كه) هم خداوند از آن ها راضى است و هم آن ه__ا از خ__داون__د راضى و خشنودند (و شك نيست كه اين موهبت بزرگ كه ج_ام__ع ميان

1- طباطبايى، ترجمه تفسير الميزان، 6/397.

2- 119 / مائده .

(46) صداقت و سيماى صادقين

موهب__ت م__ادى و معنوى است) رستگارى بزرگ محسوب مى شود.(1)

بهشت هدايت مى نمايد و همانا مرد چون راست گويد در پيشگاه خدا راستگو نوشته مى شود و دروغ به بدكارى راه مى دهد و بدكارى به آتش راهنمايى مى كند و آدمى چون به دروغ گويى بپردازد در محضر الهى بسيار دروغ گو نوشته خواهد شد.(2)

و در اين مورد روايات زيادى وارد شده كه صدق سبب نجات و رستگارى است چنان چه از رسول اللّه صلى الله عليه و آله نقل است مَنْ صَدَّقَ اللّه َ نَجا(3) هركس خداى را تصديق كند رستگار مى شود و يا از اميرالمؤمنين عليه السلام : «اَلصِّ_دْقُ يُنْج_ى...» راستى نجات مى دهد.

اين روايات همگى بيانگر اين است كه انسان براى رسيدن به رستگارى و راه نجات بايد در مسير صداقت حركت كند و از اين طريق جدا نگردد.

1- مكارم، تفسير نمونه، 5/139.

2- احسانبخش، آثارالصادقين، 10/501.

3- مجلسى، بحارالانوار، 67/37 ؛ احسانبخش، آثارالصادقين، ج 1/ 490.

اهميت و ارزش صداقت (47)

در مجم__وع__ه ورام از ق__ول رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله آمده: «تَحَرُّوا الصِّدْقَ وَ إِنْ رَأَيْتُمْ فيهِ الْهَلَكَةِ فَإِنَّ فيهِ النَّجاةَ، تَجَنَّبُوا الْكِذْبِ وَ إِنْ رَأَيْتُمْ فيهِ النَّجاةَ فَإِنَّ فيهِ الْهَلَكَةَ».

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: راستى را پيشه كنيد و راستگو باشيد اگر چه در آن نابودى ببينيد زيرا نجات و رستگارى در راستى است، از دروغ و ناراستى به دور باشيد اگر چه در آن رستگارى ببينيد زيرا هلاك و نابودى در ناراستى است.(1)

و نيز در همين مورد از اميرالمؤمنين على عليه السلام است كه فرمود: «إِلْزَمِ الصِّدْقَ وَ إِنْ خِفْتَ ضَرَّهُ فَإِنَّهُ خَيْرٌ مِنَ الْكِذْبِ الْمَرْجُوِّ نَفْعَهُ».(2) ملازم راستى باش اگر چه از زيان آن بترسى زيرا زيان راستى از سود و منفعت مورد اميد دروغ بهتر است.

اين گونه روايات همگى نشان مى دهد كه گر چه

انگيزه هاى دنيايى براى دروغ گفتن بسيار زياد است و از طرفى انسان مى پندارد كه با دروغ گفتن زودتر به خواسته هايش مى رسد ولى بايد توجه داشته باشد كه علاوه بر آن كه نجات و رستگارى در گرو راستگويى است در بسيارى از موارد رسيدن به خواسته هاى دنيايى نيز ب__ا راستگ__ويى بهت_ر انجام مى ش__ود زي__را بر اس__اس رواي__ات دروغ ش_وم است و سبب فضاحت و رس__واي___ى مى گ___ردد.

1- احسانبخش، آثارالصادقين، 10/492.

2- غررالحكم، 2/194.

(48) صداقت و سيماى صادقين

صداقت (49)

زبان آورد نظير آن چه حضرت على عليه السلام فرمود زبان عاقل در پس قلب و دل او قرار گرفته (اول اطراف و جوانب سخن را در دلش تجزيه و تحليل مى نمايد سپس بر زبان جارى مى سازد) ولى دل احمق و بى خرد در پس زبانش قرار گرفته. يعنى شخص عاقل و خردمند اول صحت و صدق و كذب سخن را بررسى مى كند بعد آن چه كه حق و صدق است مى گويد ولى احمق اول سخن خود را مى گويد بدون تأمل و تفكر و طبيعتا دروغ و ي__اوه زي__اد در سخن__ش واق__ع مى ش__ود. (1)

(و يا ممكن است) معناى اين جمله چنين باشد كه شما بايد صدق و راست__ى را ي__اد بگي__ري__د پي__ش از ي__اد گ_رفتن آداب سخن و دستور زبان عربى و قواعد فصاحت و بلاغت.(2)

و پى بردن به شايستگى افراد و ميزان خوف از خدا در انسان ها نيست. چون نماز و روزه از كارهاى ظاهرى و آشكار است كه انسان ناچارا آن ها را انجام خواهد داد يا از جهت خوف و ترس و يا از جهت طمع در ثواب يا از لحاظ خودنمايى و به انگيزه ريا كه اين مورد بخصوص در افرادى كه مشهور به صلاح و پاكى هستند ديده مى شود، در هر حال انسان ها اين اعمال را با اين نيات و بدون خلوص انجام مى دهند تا اين كه به اين كارها عادت مى كنند و غالبا داعى و غرضى در ترك راستى و امانت زياد است بنابراين در اين گونه موارد مردم را آزمايش كنيد به راستگويى و اداء امانت زيرا كسى كه مقيد به اين دو صف__ت ب__اش__د از نيك__ان و ش__ايستگ__ان و اهل ترس از خدا است. به علاوه اين دو صفت از صفات نيك و برجسته اى است كه راه گشاى به كارهاى خوب ديگر است و طريق تكامل نفسانى است اگر چه مراقبت به اين دو كار به قصد قربت و انگيزه الهى نباشد. و نيز صدق و راستى مانع بزرگى است از اين كه انسان عملش را براى غير خدا انجام دهد زيرا ريا در واقع از بدترين دروغ ها است و رياكار عملاً دروغ بزرگى را مرتكب شده است چون با بهترين عمل كه عبادت خدا است مرتكب دروغ مى شود و اگر انسان جدّا مراقب صدق و مقيد به راستى باشد

(52) صداقت و سيماى صادقين

هي__چ وق___ت ري__ا نم__ى كن__د.(1)

حديث ديگرى قريب به اين مضامين از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «لا تَنْظُرُوا

اِلى كَثْرَةِ صَلاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ كَثْ__رَةِ الْحَ__جِّ وَ الْمَعْ__رُوفِ وَ طَنْطَنَتِهِمْ بِاللَّيْ__لِ وَلكِنِ انْظُرُوا اِلى صِدْقِ الْحَ_ديثِ وَ أَداءِ الاْءَم_انَ_ةِ».(2)

به زيادى نماز و روزه و حج و احسان و ورد و ذكر شبانه مردم منگ__ري__د بلك__ه به راستگ__ويى و ام__انت__دارى آن ه__ا توجه كنيد.(3)

لازم به ذكر است كه در باب اهميت صدق روايات بسيارى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام نقل شده كه هريك از آن ها ارزشى عظيم را براى صدق ذكر مى نمايند به گونه اى كه انسان با توجه به آن ها از ترك راستگويى و روى آوردن به دروغ به شدت نادم و پشيمان گشته و از عاقبت خ__ود بيمناك مى گ___ردد.

از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل است كه فرمودند: «اَلْجَمالُ صَوابُ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ الْكَمالُ حُسْنُ الْفِعالِ بِالصِّدْقِ»(4)، زيبايى به راستگويى است و كم__ال به راست ك_ردارى اس___ت.

با كمى توجه به اين روايت درمى يابيم كه هم كمال و هم زيبايى در

1- مجلسى، ترجمه بح__ارالان__وار، 71/9 و 8.

2- مجلس_____ى، بح_____ارالان_______وار، 71/9.

3- رى شهرى، ترجمه ميزان الحكم، 6/2998 .

4- ع__لاءالدين الهن__دى، كن__زالعمال، 6853.

اهميت و ارزش صداقت (53)

راستگ__وي__ى و راس__ت ك__ردارى نهفت__ه است و اين س__رى است از اس___رار جه___ان هست__ى.

و نيز از اميرالمؤمنين على عليه السلام نقل شده: «إذا أَحَبَّ اللّه ُ الْعَبْدَ أَلْهَمَهُ الصِّدْقَ». چ__ون خ__داون__د بن__ده اى را دوست بدارد صدق و راستى را به او اله__ام مى كند. (1)

است: اعتقاد و عمل و گفتار. موقعى كه راستگو باشد اين هر سه قسمت با هم موافق خواهند بود يعنى آن چه به جا مى آورد همان است كه مى گويد و آن چه مى گويد همان است كه عقيده دارد. از طرفى مى دانيم انسان فطرتا در مقابل حق خاضع است و اگر چه در ظاهر آن را قبول نكند در باطن آن را مى پذيرد و وقتى حق را در باطن مى پذيرد و راست بگويد گفتار او هم مطابق با اعتقاد او مى باشد و عمل او نيز مطابق آن دو خواهد بود و به اين ترتيب ايمان خالص و اخلاق فاضله و عمل صالح همه در او جمع مى شوند. (3)

1- غررالحكم، 3/161 .

2- كلينى، ترجمه اصول كافى، 4/35 .

3- طباطبايى، ترجمه تفسير الميزان 1/611 .

(54) صداقت و سيماى صادقين

در ظلمت حيرت ار گرفتار شوى خواهى كه ز موت جهل بيدار شوى

در صدق طلب نجات زيرا كه ز صدق شايسته نور انوار شوى

خوشى پشتوانه تو و به هنگام گرفتارى سپر تو هستند و در گفتار خود با خداترسان (پرهيزكاران) به مشورت بنشين و به مي__زان تق__وى و پرهيزك__ارى ب__رادران دوستشان ب____دار.

و نيز در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 20 صفحه 321 از اميرالمؤمنين آمده كه فرمود: «إِذا غَشَّكَ صَديقُكَ فَاجْعَلْهُ مَعَ عَدُوِّكَ». چ__ون دوست__ت به ت__و ني__رن__گ و خي__انت كند او را در زمره دشمنانت قرار بده.(1)

1- احسانبخش، آثارالصادقين، 10/501.

اهميت و ارزش صداقت (55)

روايتى نيز از امام صادق عليه السلام نقل شده كه اين روايت بر ارزش و مقام بلند صادقين توجه شده و مردم را به دوستى ايشان و نيز مراقبت بر همنشينى با آنان توصيه كرده اند كه در ادامه اين روايت را از كتاب مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقة عينا بيان مى نماييم. از قول امام صادق عليه السلام نقل شده كه مى فرمايد: چون كسى را كه در او سه خصلت است ملاقات كردى، البته ديدار و همنشينى او را مغتنم بشمار، اگر چه يك ساعت باشد زيرا كه اين برخورد در تحكيم دين و انعطاف قلب و اخلاص در مقام بندگى تو مى افزايد و بركات و آثار آن در وجود تو اثر مى بخشد پس كسى كه گفتار او در حدود عمل و كردارش باشد و عمل او از مرحله صدق و حقيقت تجاوز نكند و صدق او از محيط رضا و طاعت پروردگار متعال خارج نشود پس با چنين شخصى مصاحبت و مجالست كرده و از او احترام و تجليل نموده و خود را در معرض خير و بركت او قرار بده و البته مراقب باش كه پس از برخورد با چنين آدمى اگر حفظ حرمت

او را ننموده و آن طورى كه شايسته است از محضر او استفاده نكنى حجت الهى بر تو تمام خواهد شد و هيچ گونه عذرى از تو پ__ذي_رفت__ه نيس__ت.

هميشه متوجه باش كه وقت او را نگيرى و او را از اين جهت خسته و ناراحت نسازى كه موجب ضرر تو خواهد شد و هميشه لطف و فضل و كرامت و نظر مخصوص خداوند متعال را نسبت به او در نظر گرفته و با او معاشرت كن.(1)

1- احسانبخش، آثارالصادقين، 10/507.

(56) صداقت و سيماى صادقين

دهند دنيا، دنيايى بسيار زيبا و جايگاهى پر از صدق و صفا همچون بهشت دلربا گردد و ديگر كسى بدخواه كسى ديگر نشده

1- مصطفوى، ترجمه و شرح مصابح الشريعه و مصباح الحقيقه، باب 72.

اهميت و ارزش صداقت (57)

زندگى بسيار شيرين، پرمحبت و شادى آفرين خواهد شد بايد گفت راستى چون كيمياى بى مانندى است كه حتى آدم هاى نادرست و چپاولگر نيز بدان احتياج دارند زيرا اگر فرض شود كه چند نفر راهزن در گردنه كوهى براى دزدى و غارتگرى كمين نمايند و بخواهند قافله ها را چپاول نموده و به مقصود خود برسند، ناچار بايد اول قول و قرار صادقانه با هم داشته باشند كه به همديگر خيانت نكرده و به عهد و پيمان فيمابين خود وفادار باشند تا بتوانند در هدف خود موفق گردند والا از همان وقتى كه خيانت و دروغ ميانشان پيدا شود، رشته وحدتشان از هم بگسلد و ديگر پايه توان و قدرتشان از هم متلاشى شده به طور كلى نابود و مضمحل شوند و نيز بسيار ديده شده است كه اشخاص شيّاد و حقّه باز براى رسيدن به اميال شيطانى خود در ظاهر خود را آدم هاى صحيح العمل و سالم و دلسوز وانمود مى كنند تا بدين وسيله بتوانند مردم را اغفال نموده، به آرزوى ناصحيح خود برسند، اما وقتى كه پرده از روى اعمال كجشان برداشته شده و تظاهرشان آشكار گشت، فى الوقت مفتضح و رسوا شده نقش بر آب مى گردند و از اين جاست كه پيغمبران عظام و رهبران دينى كه از جانب خداى دانا و توانا براى رهنمونى بشر برانگيخته شده اند اولين وظيفه اساسى آن ها قبل از همه همين بوده است كه با نهايت

تلاش و مجاهدت و پايمردى افراد جامعه را با تعليم احكام دينى و خداشناسى به سوى راستى و درستى و خلوص سوق دهند و از اين طريق مردم را به گلستان وفا و صفا و محبت و وحدت و سعادت واقعى رهبرى نمايند.

(58) صداقت و سيماى صادقين

در دنياى كنونى كه اكثريت مردم بلكه همه گرفتار يك نوع اضطراب و تشويش روحى بوده و هر آن احتمال خطر مى رود و همه و همه در اثر خيانت ها، زورگوئى ها، ظلم ها و تجاوزهايى است كه در اثر ناراستى و كج مدارى از انسان ها سر مى زند جاى بسى تعجب است كه بشر فعلاً به فكر آن است كه به جوّ نامتناهى عروج كرده تا به كرات آسمانى يكى بعد از ديگرى راه يابد تا هر چه بيشتر به خوشى و قدرت دست يافته به زندگى ايده آل برسد در صورتى كه خود كره زمين را كه ميليون ها سال است تسخير و تصرف نموده و سوار آن شده است و همه گونه خانه و آشيانه و وسائل گردش و ورزش و خوشى و استراحت روى آن فراهم آورده و از خوردنى ها و نوشيدنى ها و پوشيدنى ها انواع و اقسام برخوردار است و علاوه بر جمادات و نباتات، حيواناتش را هم اسير و به طور دلخواه از آن بهره بردارى مى كنند، افسوس هزار افسوس كه با وجود اين همه موفقيت هاى علمى و تكنيكى هنوز در لجن ناراحتى هاى روحى و عصبى و فساد و آلودگى هولناك فرو رفته و دود آه مظلومان و بيچارگان از اطراف و اكناف جهان به آسمان ها بلند مى شود عده اى در خاك و خون مى غلطند و عده اى ديگر در ناز و نعمت

بى حد و حساب مى لولند و عده اى هم به نان شب خود محتاج و از دارو و طبيب، سخت محروم.(1)

در محيطى كه نادرستى ريشه دوانى كند طبقات مردم به يكديگر بدبين شده طبيب به مريض دلسوزى ندارد، مريض به طبيب خوش بين و مطمئن نيست، كارفرما حق كارگر را عادلانه نمى پردازد، كارگر به كارفرما خيانت مى كند، رئيس رعايت مرئوس را نمى كند، مرئوس به رئيس وفادار و صدّيق نيست در اين صورت هيچ يك از اين ها بازده مفيدى نخواهند داشت.

1- پ__زشك__ى، مكتب اسلام، 2.

اهميت و ارزش صداقت (59)

بر اين اساس است كه مى توانيم بگوييم التزام به صدق گفتار و كردار باعث رشد و شكوفايى و سلامت جامعه مى شود و انحطاط و تنزل جامعه نيز به مقدار شيوع كذب و دروغ در بين آنان و خدشه دار شدن اصل صدق و راستى مى باشد. امكان ندارد مردم در تمدن و فرهنگ خود پيشرفت داشته باشند ولى در اخلاق و سلوك عقب مانده باشند، از مؤثرترين آداب و اخلاق كه بين همه افراد الفت بوجود مى آورد و مي__ان جمعيت ه__ا ارتب__اط ايج__اد مى كند ص__دق و راستى است. (1)

1- اخلاق در مكتب امام صادق عليه السلام ، 120 .

(60) صداقت و سيماى صادقين

مصطفوى، ترجمه و شرح مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه، 325.

مراتب صدق (63)

خواجه عبداللّه انصارى سه مرتبه براى صدق ذكر نموده است: صدق در نيت، صدق در عمل، صدق در معرفت صدق.

ملامحسن في__ض كاشانى نيز در كتاب محجة البيضاء صدق را به شش م__رتب__ه تقسيم ك_رده است كه عبارتند از:

1 _ صدق در گفت________ار

2 _ صدق در ني_ت و اراده

3 _ صدق در عزم

4 _ صدق در وفاى به عهد

5 _ صدق در عمل

6 _ صدق در مقامات دينى (1) كه ما در اين مبحث تفصيلاً آن را ذكر خ__واهي__م نم_____ود.

البته در ساير كتب اخلاقى نيز در اين رابطه بحث شده است و در كتاب هايى چ__ون كيمي__اى سع__ادت و احياء علوم الدين و كتاب ج__امع السع__ادات نظر اخي__ر ارائه شده است.

خارجى و يا واقعيات درونى او چه از نظر تفكر يا از نظر مطابق بودن با اعتقاد و يا اخ__لاق هماهنگ باش_د مى توان گفت به مقام صدق زبان رسيده است.

اميرالمؤمنين على عليه السلام مى فرمايند: «اَلصِّدُْق مُطابَقَةُ الْمَنْطِقِ لِلْوَضْعِ الاْءلهِىِّ». راستگويى م__وافق__ت و مطابقت گفتار با وضع الهى است.(1)

و براى اين صدق دو مرتبه كمال در نظر گرفته شده است، درجه اول احتراز از تعريض و كنايه است. گفته اند در كنايه مجالى است براى گريز از دروغ (2) چنان كه فرد سخن راست مى گويد ولى فرد مقابل چيز ديگرى مى فهمد و كنايه جانشين دروغ مى شود زيرا آن چه باعث ممنوعيت دروغ است تفهيم چيزى بر خلاف واقع آن است جز اين كه در برخى موارد كه بدان نياز ضرورى پيدا مى شود و مصلحت اقتضاء مى كند لازم و جايز است كه از كنايه استفاده شود كه اين موارد را در مبحث حد و مرز صداقت بررسى خواهيم كرد.

درجه دوم آن است كه در مناجات با خدا معناى صدق در الفاظ را رعايت كند به طور مثال وقتى انسان مى گويد: «اِنّى وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى

1- غررالحكم، 2/6.

2- فيض كاشانى، المحجة البيضاء، 6/173.

مراتب صدق (65)

فَطَرَ السَّموتِ وَ الاَْرْضَ»(1) من روى خود را به سوى كسى كردم كه آسمان ها و زمين را آفريده است. اگر روى دلش از خدا منصرف و به آرزوهاى دنيا و شهوت هاى آن مشغول باشد او دروغ گو است. هم چنين در گفتن «اِيّاكَ نَعْبُدُ» (تنها تو را مى پرستيم) و قول او كه من بنده خدا هستم چنان چه به حقيقت عبوديت متصف نباشد و خواستى غير از خدا داشته باشد گفتار او از صداقت بى بهره است و

اگر روز قيامت صدق او را در گفتن اين كه من بنده خدايم از او مطالبه كنند از اثبات آن ناتوان خواهد بود زيرا كه وى بنده نفس خويش يا بنده دنيا و يا بنده شهوت هاى خود مى باشد.(2)

آن كه مى گويد «اِيّاكَ نَعْبُدُ» و دلبستگى به دنيا دارد، دنيا را مى پرست__د زي__را هر ك__ه دل خود را به چيزى ببندد بنده آن است. (3)

چنان كه عيسى عليه السلام در خطاب به مردم گفته است اى بندگان دنيا و يا از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل است كه فرمودند: هلاك شد بنده دينار و درهم و بنده جامه و لباس نقشدار.(4)

آنان هر كسى را كه دلش وابسته به چيزى است بنده آن ناميده اند، بنده حق تعالى كسى است كه نخست خود را از غير او آزاد كند تا

1- 79 / انعام .

2- فيض كاشانى، ترجمه المحجة البيضاء، 6/174.

3- علم اخ__لاق اسلامى، گ__زيده جامع السعادات .

4- فيض كاشانى، ترجمه المحجة البيضاء، 6/173.

(66) صداقت و سيماى صادقين

آزاده اى مطلق گردد. هنگامى كه اين آزادگى حاصل شود دل فارغ و آماده مى شود تا بندگى خداوند در آن جاى گيرد. اين بندگى او را به خدا و محبت او مشغول مى كن__د و باط__ن و ظاهر او را به طاعت او پايبند مى سازد و او مراد و مقصودى ج__ز خ__داون__د نخواهد داشت.

سپس هرگاه از اين حد بگذرد به مقامى عالى تر كه آن را حريت (از نفس) مى نامند مى رسد و در اين مقام از خودى خود و اراده و خواست هايش در برابر خداوند آزاد مى شود و در آن چه حق تعالى برايش مى خواهد اعم از آن كه تقربش به دنيا دهد يا دورش كند قانع مى شود

و اراده اش در اراده خداوند فانى مى شود او بنده اى خواهد بود كه از غير خدا آزاد گرديده سپس بازگشته و از نفس خويش نيز آزاد شده و از آن حريت يافته و در نتيجه براى نفس خود مفقود و براى آقا و مولاى خود موجود شده است. اگر او را حركت دهد حركت مى كند و اگر او را ساكن گرداند ساكن مى شود، اگر او را گرفتار كند راضى است و در او امكانى براى طلب و خواهش يا اعتراض باقى نيست، بلكه او در برابر خداوند مانند مرده در برابر غسّال است و اين منتهاى صدق در عبوديت است. بنابراين بنده حق كسى است كه وجودش براى مولايش باشد نه براى نفسش و البته اين درجه صديقان است اما حريت از غيرخدا درج__ه صادقان مى باشد. (1)

1- فيض كاشانى، ترجمه المحجة البيضاء، 6/175.

مراتب صدق (67)

تكذيب كرده است.

در مقابل اين صدق نيت نفاق در عقيده مطرح مى شود منافق در عقيده آن است كه ايمان را ظاهر و كفر را بپوشاند. خداوند مى فرمايد: «وَ اللّهُ يَشْهَدُ اِنَّ الْمُنافِقينَ لَكاذِبُونَ»(1) در حالى كه آن ها گفتند: «اِنَّكَ لَرَسُولُ اللّهِ»(2) و اين سخنى راست است ليكن خداوند آن ها را تكذيب كرد و اين از جهت آن چه به زبان جارى كردند نبود بلكه خداوند چيزى را كه منافقان در درون دل داشتند تكذيب كرده است، منافقين در ظاهر پيامبر را تأييد كرده و بر پيامبرى او صحّه مى گذاشتند اما در درون خود علاوه بر آن كه با او مخالفت مى كردند پيامبرى وى را نيز قبول نداشتند

1- 2 / منافقون .

2- 2 / منافقون .

(68) صداقت و سيماى صادقين

در اين آيه خداوند منافقان را جزو دروغ گويان به شمار مى آورد زيرا اگر چه آن ها در الفاظ دروغ نگفته اند ليكن نسبت به آن چه در ضمير دارند دروغ گ__و هستن__د بن__اب__راين يكى از دو معن__اى اين صدق به خلوص نيت باز مى گردد و آن عب__ارت از اخ__لاص است و هر صادقى ناگزير بايد مخلص باشد.(1)

مواجه شوم با او پيكار خواهم كرد و از كشته شدن در اين راه باكى ندارم و يا اگر خداوند به من حاكميتى اعطا كند به عدالت رفتار خواهم نمود با گرايش به اشخاص و ستمگرى مرتكب ظلم و گناه نخواهم شد. اين عزم و تصميم كه در نفس وجود دارد و گاهى قاطع و صادقانه است و زمانى در آن شك و ترديد و ضعف وجود دارد ك__ه در اين ص__ورت با ص__دق در ع__زم تض_اد خ__واه_د داشت.

پس در اين مرحله صادق كسى است كه هميشه اراده خود را در همه

1- فيض كاشانى، المحجة البيضاء، 6/176 .

2- گ_____زي_____ده ج___ام___ع السع___ادات .

مراتب صدق (69)

امور خير قوى و مصمم نگه دارد به طورى كه هيچ گونه ضعف و شك و ت__ردي_دى در آن به خود راه ندهد بلكه نفس او هميشه قاطعانه مصمم در انج__ام امور خي__ر باشد. (1)

پيمان با خداوند تا پاى جان بر سر عهد و پيمان خويش باقى مانده و از هيچ نمى ه__راسن__د و از ج__ان خ__وي__ش ني____ز دري_____غ نم__ى ورزن__د.

1- فيض كاشانى، المحجة البيضاء، 6/176.

2- فيض كاشانى، المحجة البيضاء، 6/176.

3- 23 / احزاب .

4- فيض كاشانى، حقايق، 2/404.

(70) صداقت و سيماى صادقين

حساب نماز نشمارم

از اين نماز ريايى چنان خجل شده ام كه در برابر رويت نظر نمى آرم

1- گزيده جامع السعادات .

2- فيض كاشانى، المحجة البيضاء، 6/177.

مراتب صدق (71)

مرا غرض زنماز آن بود كه پنهانى حديث درد فراق تو با تو بگذارم

وگرنه اين چه نمازى بود كه من با تو نشسته روى به محراب و دل به بازارم

هم چنين مى بينيم شخص با كمال وقار و آرامش حركت مى كند ولى در باطن باوقار نيست و مسلما چنين آدمى در اعمال و امور خود صادق نمى باشد در هر حال كسى مى تواند از اين رويه ناپسند دست بردارد كه ظاهر و باطنش يكى باشد و بلكه باطن وى از ظاهرش بهتر باشد (1) زيرا اگر ظاهر فرد برخلاف باطنش باشد و به عمد اين كار را مرتكب گردد عمل او ريا گفته مى شود و فاقد اخلاص است و اگر بدون قصد باشد صدق در عمل را از دست داده است. از اين رو پيامب__ر صلى الله عليه و آله فرموده اند:

«اَللّهُمَّ اجْعَلْ سَريرَتى خَيْرا مِنْ عَلانِيَتى وَاجْعَلْ عَلانِيَتى صالِحَةً»، (2) بارخ__دايا! نهانم را بهتر از آشكارم قرار ده و آشكارم را شايسته گردان.

گفته اند اگر نهان و آشكار بنده يكسان باشد آن انصاف است و اگر نهان او بهتر از آشكارش باشد فضل است و اگر آشكارش بهتر از نهانش باشد ستم است لذا يكسان بودن ظاهر و باطن، يكى از انواع صدق است.(3)

اميرمؤمنان على عليه السلام فرموده اند: به خدا سوگند من شما را بر اداى ط__اعت__ى تش__وي__ق نك__ردم ج__ز اين ك__ه در عم__ل ب__ه آن ب__ه شم__ا پيشى گرفتم و از گناهى شما را نهى نكردم جز اين كه پيش از شما از آن دس__ت

ب__ازداشت_م.(1)

1- فيض كاشانى، اخلاق حسنه، 270.

2- غزالى، احياء علوم الدين، 8/1086 .

3- فيض كاشانى، المحجة البيضاء، 6/177.

(72) صداقت و سيماى صادقين

بالاترين م_رتب__ه ص____دق رسي__ده ان__د.

براى روشن شدن بيشتر مطلب مثالى در مورد صدق در خوف مى زنيم: هر بنده اى كه به خدا ايمان داشته باشد از خداوند خائف است، در صورتى كه در بسيارى از موارد خوف افراد خوفى كه به درجه حقيقت رسيده باشد نيست زيرا خوف واقعى آثارش در اعمال و رفتار انسان ديده مى شود. آيا نديده ايد هرگاه كسى از پادشاه يا دزدى بيمناك شود چگونه رنگش زرد مى شود و اعضاء و جوارحش به لرزه مى افتد و شاديش مبدل به غصه مى گردد و از خوردن و آشاميدن بازمى ماند و فكرش به خوبى كار نمى كند به طورى كه اطرافيان از وجودش بهره نمى برند و ممكن است در وطنش آرام نگيرد و انس را به وحشت، راحت را به رنج و مشقت بدل كند. و خود را در معرض خطرهاى بسيار قرار دهد همه اين ها از بيم چيزى است كه از آن مى ترسد حال چگونه به فردى كه مى گويد از آتش دوزخ بيمناك است ولى گناه از او سرمى زند و چي__زى از آن ح__الات در او ظ__اه__ر نمى شود (1) مى توان گفت كه او به حقيقت خ__وف رسيده است.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده اند: هيچ چيزى را مانند آتش دوزخ نديدم

1- فيض كاشانى، المحجة البيضاء، 6/178 .

(74) صداقت و سيماى صادقين

كه فراركننده از آن به راحتى بخوابد و هيچ چيزى را مانند بهشت نديدم كه طالب آن با رغبت بخوابد.(1)

بنابراين اهل ايم__ان ب__ا مجاهدت و كوشش تلاش مى نمايند كه اي__ن مق__ام__ات را در درون خ____ود پ____رورش داده و در مسي___ر تقرب اله__ى ح__ركت نمايند.

در پايان اين مبحث لازم است گفته شود كه صادق در همه اين مقامات

عزيز و ارزشمند است و درجات صدق نيز بى نهايت است چنان چه ممكن است فردى در ب__رخ__ى امور داراى صدق بوده و در بعض__ى نب__اش__د ول__ى اگر در همه امور ص__ادق ب__اش__د پس به راست___ى ص____دّي__ق اس__ت.

در المحّجة البيضاء آمده كه ابوبكر ورّاق نيز در باب تقسيم بندى ان__واع ص__دق مى گ__وي__د: صدق سه گونه است: صدق توحيد، صدق ط__اع__ت و ص__دق مع_رفت.

صدق توحيد براى عموم مؤمنان است، خداوند فرموده است: «وَ الَّذينَ امَن_ُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ اوُلئِكَ هُمُ الصِّ_دّيقُونَ».(2)

صدق طاعت براى اهل علم و ورع است. و صدق معرفت كه از آن اهل ولايت است كه اوتاد زمين به شمار مى آيند و همه اين ها به آن چه م__ا در ص__دق ششم ذك__ر كرديم بازگشت دارد.(3)

1- صحيح ترمذى، 10/65 .

2- 19 / حديد .

3- فيض كاشانى، ترجمه المهجة البيضاء، 6/179 .

مراتب صدق (75)

طلب كردن حق عزّاسمه با صدق نيت است و با ص_دق نيت س__ال__ك مى تواند راه را تا به آخر بپيمايد.

2 _ درجه دوم از صدق، سالك به حظّ و بهره التفاتى ندارد و نسبت به آن چه در انجام آن مجاز است التفاتى نمى كند او در اين مقام نقصان را از ناحيه نفس دانسته و زندگى را نمى خواهد مگر براى جلب رضايت حق عزاسمه.

3 _ درجه سوم صدق به معرفت و شناسايى صدق است در اين مقام صدق فقط متضمن يك معنى است و آن اين است كه مقصود سالك اين است كه در عمل، حال و وقت خويش به درك رضايت حق برسد و بداند كه حق تعالى از عمل و قصد او راضى است يعنى اعمالش مرضى

(76) صداقت و سيماى صادقين

خداوند است و احوالش مطابق خواست حق و قصدش قصد حق مى باشد. در اين مقام اگر سالك درك كند كه هستى و وجود اعتبارى است مى بيند اعمالش براى او گناه و صادق ترين حال او براى شرك و بهترين حال و نيت او همانا قعود و بازايستادن از حركت و تلاش است. وقتى نيت و قصد در ضمير سالك حاصل شد صفاى خاطرى كه به سبب اين نيت حاصل شده موجب مى گردد كه سالك به رمز خلقت برسد و به عبوديت كه ظهور جمال و كمال حق متعال است رسيده و محاسن صنع و بدايع عجيب آفرينش را بنگرد. حق را در تمام مظاهر خلقت به عيان مشاهده كند به علت افاضه حيات پى برد زيبايى هاى پيدا و نهان آفرينش را بشناسد و بداند علّت خلقت همان كسب زيبايى و جم__ال است كه ح__اف__ظ

از آن به كن__اي__ه چنين ي__اد مى كن__د.(1)

مراد ما و تماشاى باغ عالم چيست بدست مردم چشم از رخ تو گلچيدن

هنگامى كه سالك به صدق و خلوص نيت بدين پايه از نظر رسيد آن چه اعمال خير از او دراين حال سر مى زند او همه را از عنايات حق سبحانه و تعالى مى داند و نيز حالى كه او واجد شده است را مى داند كه در اثر عطف و توجه حق متعال بوده است لذا هيچ حسنه اى را به خود نسبت نمى دهد و هيچ حالى را در اثر كوشش و فعاليت خود نمى داند او مى گ__وي__د آن چ__ه از خي__ر در وج__ود م__ن ح__اص__ل است همه از آن ح__ق متع__ال است. (2)

1- بينا، مقامات معنوى، 60 _ 63.

2- بينا، مقامات معنوى، 60 _ 63 .

مراتب صدق (77)

حق و عدل بررسى نموده و چنان بى طرفانه خود را به قوانين حق عرضه بدارى كه گ__وي__ى در پيشگ__اه ع__دل اله__ى حاضر شده و در معرض سنجش روز قيامت قرار گرفته اى .

خداوند متعال مى فرمايد: «وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازينُهُ فَاوُلآئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(2). در روز جزا مردم به ميزان حق سنجيده مى شوند پس هر كسى كه ميزان او در مقام وزن كردن سنگين تر باشد او رستگ__ار خواهد بود. (3)

1- فيض كاشانى، المحجة البيضاء، 6/179.

2- 8 / اعراف .

3- مصطفوى، ترجمه و شرح مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه، باب 74.

(78) صداقت و سيماى صادقين

در زبان عربى نفاق و دو رو را منافق مى خوانند. پس دروغ گو منافق مى باشد و منافق دروغ گو(2). قرآن مى فرمايد: «وَ اللّهُ يَشْهَدُ اِنَ الْمُنافِقينَ لَكاذِبُونَ».(3)

از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده فرموده اند: «مَنْ خالَفَتْ سَريرَتُهُ عَلانِيَتَهُ فَهُ__وَ مُن__افِ__قٌ» كسى كه نه__ان و آشك_ارش دو گونه باشد منافق است.

1- فيض كاشانى، ترجمه محجة البيضاء، 5/238، وسائل الشيعه، 11/269.

2- صدر، دروغ، 20 و 21 .

3- 1 / منافقون .

(82) صداقت و سيماى صادقين

رسول خدا صلى الله عليه و آله با اين دستور بزرگ تربيتى جهان را راهنمايى مى كنن__د ك__ه در مي__ان مسلمانان نفاق و دو رويى نباشد. مسلمان بايد يكرو داشته باشد، بايست__ى ي__ك دل و ي__ك زبان باشد و نهان و آشكارش يكى باشد. (1)

دروغ مى خواهد خود را شايسته بنماياند پس لاف زدن نشانه دست خالى بودن است.(1) به نظر مى رسد كه عامل اصلى عقده حقارت، نشناختن خويش است. اگر انسان بداند كه چيست و براى چيست؟ هيچ گاه و تح__ت هي_چ عنوانى احساس حقارت نمى كند.

اگر آدمى بداند از كجا آمده و به كجا مى رود و فلسفه آفرينش او چيست خود را كوچك نمى پندارد، اگر انسان بداند كه پيچيده ترين و عظيم ترين موجودات هستى است و به منظور جانشينى و هم نشينى خدا آفريده شده دچار عقده حقارت نمى گردد.

ولى به عكس اگر انسان نفهميد كه چيست و براى كيست؟ و خود را ماشين كوچكى پنداشت كه هنرى جز مصرف و توليد ندارد و آفرينش را بيهوده دانست و معتقد شد كه زندگى احمق و عبث است، چنين انسانى از نظر منطقى خيلى طبيعى است كه احساس حقارت و بى شخصيتى كند، چنين انسانى با اين فلسفه اگر احساس شخصيت نم__اي__د غي__رطبيع__ى و غي__رمنطق__ى است و دلي__ل اين است كه فلسفه خود را فراموش كرده، بنابراين فلسف__ه ع__دم صداقت، عقده حقارت و علت اصلى عقده حقارت، نشناختن خويش است. (2) و چه زيب__ا نق__ل شده از امام على عليه السلام كه مى فرمايد:

1- صدر، دروغ، 45 و 44 .

2- رى شه___رى، فلسف__ه ام__ام_ت و رهب__رى، 171 و 172 .

(84) صداقت و سيماى صادقين

«أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِيَّةٌ وَ اِنْ ساقَتْكَ اِلَى الرَّغائِبِ فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتاضَ عَمّا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضا».(1)

نفس خويش را از آلوده شدن به هر پستى گرامى دار، هر چند نفس تو را به امورى دلربا و مرغوب سوق دهد زيرا در برابر آن چه از حيثيت و شخصيت خويش

مى دهى هرگز عوضى نخواهى يافت.

در رديف كفار و متكبران الهى (2) قرار مى دهد و مى فرمايد: «اِنَّما يَفْتَرِى الْكَذِبَ الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاياتِ اللّهِ وَ اُولئِكَ هُمُ الْكاذِبُونَ»(3)، تنها كسانى مطالب دروغ را به خ__دا مى بن__دن__د كه ايم__ان به آيات خ__دا ندارند و دروغ گويان واقع_ى آن ه_ا هستند.

از حضرت امام باقر عليه السلام نقل شده كه فرموده اند: «اَلْكِذْبُ هُوَ خَرابُ الاْءيمانِ» (4) دروغ گويى خرابى ايمان است. حقيقتا اين طور اخبار دل انسان را مى لرزاند و پشت انسان را مى شكند، به نظر مى رسد كه دروغ از مفاسد اعمالى است كه از بس شايع است قبحش به كلى از بين رفته

1- مهدوى كنى، اخلاق عملى، 244 و 245.

2- مهدوى كنى، اخلاق عملى، 248.

3- 105 / نحل .

4- كلين__ى، ت__رجم__ه اص__ول ك__افى، 4 _ ب__اب الك__ذب، 36.

(86) صداقت و سيماى صادقين

است، ولى يك وقت تنبه پيدا مى كنيم كه ايمان كه سرمايه آخرت است ب__ه واسط__ه اين م__رتب__ه از دست م__ا رفت__ه و خ__ود ما نفهميديم.(1)

و از حضرت امام رضا عليه السلام نقل شده كه مى فرمايند:«سُئِلَ رَسُولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله يَكُونُ الْمُؤْمِنُ جَبانأ؟ قالَ نَعَمْ قيلَ وَ يَكُونُ بَخيلاً قالَ نَعَمْ قيلَ يَكُونُ كَ__ذّاب__ا، قالَ لا».(2)

و از حضرت امام رضا عليه السلام روايت است كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله سؤال شد آيا انسان با ايمان ممكن است ترسو باشد؟ فرمود: آرى. سؤال شد امكان دارد بخيل باشد؟ فرمود: آرى. گفتند: آيا ممكن است دروغ گو ب_اش__د؟ فرمود: نه.

و هم چنين پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايند: «إنَّ الْمُؤْمِنَ يَنْطَبِعُ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ إِلاّ عَلَى الْكِذْبِ وَ الْخِيانَةِ».(3) مؤمن به هر چيزى عادت مى كند جز ب_ه دروغ و خيانت.

از اميرالمؤمنين على عليه السلام نقل است كه فرمود: «لا يَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الاْءيمانِ حَتّى يَتْرَكُ الْكِذْبَ هَزْلَهُ

وَ جِدَّهُ»(4) انسان طعم ايمان را نمى چشد تا دروغ را اعم از جدى و شوخى ترك كند.

از اين اخبار به خوبى برمى آيد كه افراد با ايمان از دروغ اجتناب مى كنند و ايمان و دروغ در يك جا جمع نمى گردند البته بعيد نيست

1- خمينى (امام)، چهل حديث، 397.

2- الع_املى (شي___خ)، وس__اي__ل الشيعه، 8/573 - جامع السعادات، 2/322.

3- مستدرك الوسائل، 2.

4- كلينى، اصول كافى، 4/37.

گذرى بر دروغ (87)

علت اين مطلب اين باشد كه علاوه بر تيرگى خاصى كه دروغ در قلب انسان ايجاد مى كند، افراد دروغ گو روى حساب مقايسه به خود دعوت انبياء را به آسانى باور نمى كنند آن ها چون خودشان در مسائل كوچك زندگى دروغ مى گويند نمى توانند باور كنند كه پيامبران در چنان مسائل مهمى حقيقتا راست مى گويند ممكن است چنين كسانى در صف افراد با ايمان باشند ولى اگر اعماق قلب آن ها را جستجو كنيم خواهيم ديد خالى از شك و ترديد نيست (البته اين درباره افرادى است كه دروغ به وجود آن ها سايه افكنده و عادت به دروغ گويى دارند).

نهى شده و هرگونه دروغ اعم از شوخى و جدى منافى با ايمان شمرده شده است.(1)

از حضرت امام باقر عليه السلام روايت است: «إِتِّقُوا الْكِذْبَ الصَّغيرَ مِنْهُ وَ الْكَبيرَ فى كُلِّ جِدٍّ وَ هَزْلٍ فَإنَّ الرَّجُلَ اِذا كَذَبَ فِى الصِّغيرِ إِجْتَرَءَ عَلَى

1- مهدوى كنى، اخلاق عملى، 241 و 242.

(88) صداقت و سيماى صادقين

الْكَبيرِ أَما عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله قالَ ما يَزالُ الْعَبْدُ يَصْدُقُ حَتّى يَكْتُبَهُ اللّه ُ صِدّيق_ا وَ ما يَزالُ الْعَبْدُ يَكْذِبُ حَتّى يَكْتُبَهُ اللّه ُ كَذّابا»

و در كافى شريف به سند حضرت باقرالعلوم عليه السلام نقل شده كه (پدرشان) حضرت على بن الحسين عليه السلام به فرزندان خود مى فرمود: بپرهيزيد از دروغ كوچك و بزرگ در تمام سخن هاى خود چه جدى باشد يا شوخى زيرا كه انسان اگر در امر كوچك دروغ گفت جرأت پيدا مى كند بر امر بزرگ آيا نمى دانيد كه پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: كه بنده خدا راستى را پيشه خود مى كند تا آن كه خ_داون__د او را ص__دّيق مى ن__ويس__د و دروغ س__راي__ى را پيشه خود مى كند تا آن كه خداى تعالى او را كذّاب مى نويسد.(1)

هم چنين در كافى آمده كه قال اميرالمؤمنين عليه السلام : «لا يَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الاْءيمانِ حَتّى يَتْرُكَ الْكِذْبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّهُ»(2) نمى چشد بنده اى مزه ايمان را مگ__ر آن كه ت__رك كند دروغ را در ش__وخى و جدى.

و نيز در وصاياى رسول اكرم صلى الله عليه و آله به حضرت اباذر غفارى نقل شده است كه: «يا اَباذَرٍّ وَيْلٌ لِلَّذى يُحُدِّثُ فَيَكْذِبُ لِيُضْحِكَ بِهِ الْقَوْمُ وَيْلٌ لَهُ، وَيْلٌ لَهُ».(3) واى بر كسى كه نقل كلامى كند به دروغ تا مردم به آن بخندند و اى بر او و اى بر او .

1- كلين______ى،

اص_____ول ك__افى، 4، كت____اب ايم____ان و كف______ر، 35.

2- كلين___ى، اص______ول ك__اف__ى، 4، كت_____اب ايم____ان و كف_____ر، 37.

3- العاملى، وسائل الشيعه، 8، 577 _ بحارالانوار، چاپ بيروت، 74،88.

گذرى بر دروغ (89)

اكنون با همه اين اخبار و تشديدات رسول خدا صلى الله عليه و آله و ائمه هدى عليه السلام خيلى جرأت و شقاوت مى خواهد كه انسان اقدام به اين امر بزرگ و خطيئه مهم نمايد، دروغ كوچك يا بزرگ، شوخى يا جدى گناه است و در نامه عمل انسان نوشته مى شود چه بسا دروغ هايى كه امكان دارد از نظر مردم گناه نباشد ولى از نظر اسلام قبيح و ناپسند است. مرحوم مجلسى مى گويد متأسفانه يكى از گناهانى كه بسيارى از مردم حتى خواص به آن مبتلا هستند تعارفات معموله است كه از حقيقت عارى است و شائبه دروغ در آن مشهود مى شود مثلاً با اين كه به خوردن غذا و آشاميدن مشروبى متمايل اند هنگامى كه ميزبان چيزى به آن ها عرضه مى دارد اظهار بى ميلى مى كنند و هم چنين با اين كه نسبت به شخصى علاقه قلبى ندارند آن قدر اظهار اخلاص و محبت به او مى كنند كه گاهى برخود گوينده نيز مشتبه مى شود. گر چه اين گونه دروغ ها نسبت به دروغ هاى بزرگ و مفسده انگيز ناچيز و كوچك است ولى در شريعت مقدسه گناه و حرام است و در صورتى كه ضرورت يا مصلحت مهمى در ميان نباشد بايد از آن احراز كرد.(1)

1-ام_______ام خمين____ى، چه_____ل ح___دي______ث، 398.

(90) صداقت و سيماى صادقين

انسان را به طرف ساير گناهان سوق مى دهد كسى كه با دروغ سر و كار نداشته باشد از خطر ديگر گناهان به دور است و به نيكوكارى نزديك مى باشد. ولى هنگامى كه با دروغ آشنا شد درهاى گناهان به رويش گشوده مى شود و در سياهچال بدبختى خواهد افتاد و گاه چنان در آن جا مسكن خواهد گزيد كه بيرون شدنش بسيار دشوار خواهد بود. (2)

در حديث آمده: «اَتى رَسُولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله ، رَجُلٌ فَقالَ لا أُصَلّى وَ أنا أَزْنى وَ اَكْذِبُ فَمِنْ أَىِّ شَىْ ءٍ أَتُوبُ قالَ مِنَ الْكِذْبِ فَاسْتَقْبَلَهُ فَعَهِدَ أَنْ فَلَمَّا انْصَرَفَ وَ اَرادَ الزِّنا فَقالَ فى نَفْسِهِ أِنْ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله هَلْ زَنَيْتَ بَعْدَ ما عاهَدْتُ فَإنْ قُلْتُ لا كَ_ذَبْ_تُ وَ إنْ قُلْتُ نَعَمْ يَضْرِبُنِى الْحَدَّ».(3)

شخصى خدمت رسول اكرم صلى الله عليه و آله شرفياب شد و عرض كرد من مردى هستم كه نماز مى خوانم و زنا مى كنم و دروغ مى گويم از كدام يك از اين گناهان توبه كنم حضرت فرمود: از دروغ دستور پيغمبر صلى الله عليه و آله را در كمال پذيرفت و با خود تعهد كرد كه هرگز دروغ نگويد ولى ترك دروغ ساير گناهان او را نيز ترك داد زيرا موقعى كه خواست زنا كند با خود

1- نراقى، جامع السعادة، 2/322 _ بحارالانوار، 69/236 (با اندكى تفاوت).

2- صدر، دروغ، 73 .

3- مست_______درك، 2/100 .

گذرى بر دروغ (91)

گفت اگر رسول اكرم صلى الله عليه و آله از من سؤال نمايد از تاريخ تعهد زنا كرده اى يا نه؟ اگر بگويم نه دروغ گفته ام و اگر اقرار كنم مجازات مى شوم و هم چنين است درباره نماز.

به اين ترتيب مى بينيم كه چگونه دروغ فرد عاصى را به طرف ساير گناهان مى كشد زيرا دروغ گو از

ارتكاب گناه ابايى ندارد زيرا او تمام كارهاى نادرستش را به وسيله دروغ نيكو جلوه مى دهد و خود را فردى درستكار به ديگران معرفى مى كند او كه از خداوند و عذاب او بيمناك نمى باشد مردم را نيز به گمان خود فريب داده و هر گناهى كه مرتكب مى ش__ود و از زشت ك__ارى نيز پروايى ندارد به اين ترتيب در منجلاب گن__اه غ__رق خواه_د شد.

نف__اق است از نظ__ر اخلاقى گناهى است بزرگ و غي_رقابل گذشت.(1)

از شراب بدتر است.

اگر قدرى تفكر كنيم در اين حديث شريف كه از عالم آل محمّد صلى الله عليه و آله صادر شده است و در كتابى كه مرجع تمام علماء است مذكور گرديده و تمام علما آن را قبول فرمودند، پس آيا راهى براى عذر باقى مانده است؟ آيا اين سهل انگارى كه سبب انجام اين گناه است جز از ضعف ايم__ان به اخب__ار اه_ل بيت عصمت عليه السلام سبب ديگرى دارد؟

1- صدر، دروغ، 82 و 80.

2- العاملى، وسائل الشيعه، 8،574.

3- كلين_____ى، ت__رجم________ه اص___ول ك__اف___ى، 4/34.

4- امام خمينى، چهل حديث، 397 _ اصول كافى، 239.

(94) صداقت و سيماى صادقين

ما صور غيبيه اعمال را نمى دانيم و ارتباطات معنويه ملك و ملكوت را واقف نيستيم از اين جهت از اين نحو تحاشى مى كنيم و امثال اين ها را حمل بر مبالغه مى دانيم و اين خود طريقه باطلى است كه از جهل و ضعف ايمان مى باشد. فرضا كه اين حديث شريف را به مبالغه حمل كنيم آيا اين مبالغه مى تواند بى جا باشد؟ آيا هر چيزى را مى شود گفت از شراب بدتر است يا بايد طورى ش__رّ آن عظيم باشد كه با مبالغه بتوان گفت از شراب بالاتر است.(1)

عمر جبرانش امكان ناپذير است. خدا نكند كسى معروف شود به دروغ گويى كه هيچ چيز شايد بيشتر از اين به حيثيت انسان صدمه نمى زند. ولى چون دروغ كار آسانى است و مايه زيادى نمى خواهد متأسفانه بعضى از مردم به گمان آن كه زودتر به مقصد برسند به آن متوسل مى شوند و بدين منظور آسمان و ريسمان را به هم مى بافند و چه بسا در يك روز ده ها دروغ مى گويند، آن ها از اين نكته

1- امام خمين__ى، چهل حديث، 397.

گذرى بر دروغ (95)

مهم غافلند كه دروغ پردازى بر خلاف فطرت پاك و شخصيت والاى انسان است و نمى دانند كه دروغ دشمنى و ستيزه جويى با خداوند است و بر خلاف فلسفه آفرينش پروردگار است زيرا او جهان را بر اساس ص_____دق و راست__ى و حقيق__ت و درست____ى بن__ا نه__اده اس__ت. (1)

آث__ار دروغ گ__وي_ى

1 _ محروميت از نماز شب:

يكى از گناهانى كه توفيق نماز شب را از انسان سلب مى كند، دروغ گفتن است. امام صادق عليه السلام مى فرمايند: «إنَّ الرَّجُلَ لَيَكْذِبُ الْكَذِبَةَ فَيَحْرُمُ بِها صَلوةَ اللَّيْلِ».(2) مردى كه دروغ بگويد به خاطر آن (دروغ) از خواندن نماز شب محروم مى ش_ود.

2 _ دروغ روزى انس__ان را ك__م مى كند:

در اين رابطه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايند: «اَلْكِذْبُ يَنْقُصُ الرِّزْقَ» دروغ روزى انسان را كم مى كند. (3)

3 _ دروغ ف__رام__وش__ى م__ى آورد:

آن چه در اصطلاح مردم رايج است كه مى گويند دروغ گو فراموش كار است حقيقتى است كه مى تواند برگرفته از روايات باشد. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «إنَّ مِمّا أَعانَ اللّه ُ عَلَى الْكَذّابينَ اللنِّسْيانَ»، خداوند فراموشى

1- مهدوى كنى، اخلاق عملى، 237.

2- سفينة البحار، 2/473 _ مهدوى كنى، اخلاق عملى، 249.

3- ن__راقى، جامع السعادات،2 ،324.

(96) صداقت و سيماى صادقين

را بر دروغ پردازان مسلط مى سازد.

4 _ مح_روم ش_دن از ه_داي_ت اله__ى:

دروغ گو خود را از هدايت الهى محروم مى سازد خداوند در قرآن كريم مى فرمايد: «اِنَّ اللّهَ لا يَهْدى مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفّ_ارٌ»(1)، خداوند آن كس را كه دروغ گو و كفران كننده است هدايت نمى كند.

5 _ دروغ گو از رحم_ت خ__دا دور است:

«فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكاذِبينَ»(2)، آن گاه لعنت خدا را بر دروغ گويان قرار مى دهيم. دروغ گويى علاوه بر آن كه انسان را از رحمت الهى محروم مى سازد باكمال تأسف او را مشمول لعنت الهى مى گرداند.

مى فرمايند: «لا يَصْلَحُ مِنَ الْكِذْبِ جِدٌّ وَ لا هَزْلٌ وَ لا أَنْ يَعِ__دَ أَحَ__دُكُ__مْ صَبِيَّةً ثُمَّ لا يَفى لَهُ إِنَّ الْكَذِبَ يَهْدى إِلَى الْفُجُورِ وَالْفُجُ___ورُ يَهْ__دِى إِلَ____ى النّارِ».(2)

دروغ چه جدى و چه شوخى ناپسند است و مصلحت نيست كسى به فرزند خود وعده اى بدهد و وفا نكند زيرا دروغ انسان را به هرزگى و بى بند و ب_ارى مى كش__ان__د كه نتيج_ه آن آتش جهن_م است.

1- فلسفى، كودك از نظر وراثت و تربيت، 2/41.

2- العاملى، وسائل الشيعه، 8/577 _ فلسفى، كودك از نظر وراثت و تربيت، 2/40.

(98) صداقت و سيماى صادقين

بداند كه اگر آن را ترك نكند هلاك ابدى گريبانگيرش خواهد شد. سپس به ياد داشته باشد كه هر دروغ گويى از نظرها مى افتد و كسى به سخن او اعتنا نمى كند و چه بسيار كه دروغ

1- فلسفى، كودك از نظر وراثت و تربيت، 2/41.

2- رى شه__رى، فلسفه امام__ت و رهبرى، 172.

گذرى بر دروغ (99)

گفتن باعث رسوايى نزد مردم مى شود و از اسباب افتضاح او اين است كه خداى سبحان فراموشى را بر او مسلط مى كند كه اگر چيزى بگويد گفته خود را از ياد مى برد و خلاف گفتار خود مى گويد و رسوا مى گردد پس از آن در آيات و اخبارى كه در ستايش ضدّ آن _ راستگويى _ وارد شده است تأمل كند و در هر سخنى كه مى خواهد بگويد نخست بينديشد، پس اگر دروغ باشد ترك كند و از همنشينى دروغ گويان اجتناب نمايد و با صالحان و راستگويان همنشين شود. (1)

نق__ل ش__ده كه اب__وذر از رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله پرسيد ت__وب__ه كسى كه عمدا دروغى بگويد چيست؟ ايشان فرمودند: استغف__ار و نمازهاى پن__ج گ__ان__ه ل____وث اي___ن گن____اه را پ__اك مى كن__د.(2)

1- نراقى، جامع السعادات، 316.

2- دستغيب، گناهان كبيره، 1/315 .

(100) صداقت و سيماى صادقين

متكلم است، بنابراين اگر مراد گوينده صحيح باشد كلام صدق خواهد بود، اگر چه مخاطب چيز ديگرى از آن بفهمد زيرا اشتباه او در فهم مراد گوينده تأثيرى در صدق و كذب كلام ندارد. روايات متعددى كه در توجيه قول حضرت ابراهيم عليه السلام در جواب بت پرستان مى گويد: «بَلْ فَعَلَهُ كَبيرُهُمْ هذافَسْئَلُوهُمْ اِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ»(1) و توجيه گفتار سخنگوى يوسف عليه السلام إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ وارد شده نيز اين را تأييد مى كند كه توريه جزء كذب نيست.

2 _ بعضى ديگر مانند مرحوم محقق قمى معتقدند كه توريه داخل در ك__ذب است، زي__را مقي__اس در صدق و كذب ظاهر كلام است نه م__راد و مقص__ود گ_وينده.

3 _ از كلمات بعضى ديگر (مانند غزالى) برمى آيد كه توريه مصداق كذب است ولى ميزان قبح و فساد آن از كذب معمولى كمتر است و شايد وجه نظر آن ها اين باشد كه در كذب معمولى هم ظاهر كلام خلاف واقع است و هم قصد گوينده خلاف گويى است ولى در توريه قص__د ك__ذب در ك__ار نيس_ت و ل__ذا قب__ح و فس__اد آن كمتر است.(2)

1- 63 / انبياء .

2- مكارم شيرازى، زندگى در پرتو اخلاق، 103 _ 100.

(104) صداقت و سيماى صادقين

_ قسم سوم آن است كه مصلحتى در آن نيست و سبب مفسده اى هم نمى گردد بعضى از فقهاء فرموده اند حرام است زيرا توريه در حقيقت از اقسام كذب است و ادّله حرمت دروغ شامل آن هم مى شود و مجوزى هم ندارد و بعضى ديگر فرموده اند حرام نيست زيرا توريه از اقسام دروغ موضوعا و حكما خارج است. راه احتياط آن است كه ت__وري__ه را تنه__ا در هم__ان م__واردى ك__ه ش__ارع مقدس اذن فرموده ب__ه ك__ار برند.(1)

مثال هايى از قرآن در باب توريه: آياتى كه موهم نسبت دروغ مصلحت آميز به حضرت ابراهيم و حضرت يوسف عليهم السلام است در ذيل آن ها احاديثى در مقام تنزيه و تقديس ساحت قدس اين دو پيامبر بزرگوار وارد شده كه ظاهر آيات شريفه را با توريه تفسير و تأويل

1- دستغي__ب، گن__اه__ان كبي______ره، 2/320 .

توريه و موارد جواز دروغ (105)

مى كند. در ذيل آيه شريفه «اَيَّتُهَا الْعي__رُ اِنَّكُ__مْ لَسرِقُونَ» (1)، كه جارچى يوسف برادرانش را به عنوان سارق مخاطب قرار مى دهد. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: مقصود از اين سرقت، سرقت پيمانه پادشاه مصر نيست بلكه مقصود از اين دزدى، ربودن يوسف از نزد پدر و بردن او به صحرا و افكندن وى به چاه و سپس او را به غلامى فروختن است. در اين حديث جمله «اِنَّكُمْ لَسرِقُونَ» كه بر حسب ظاهر دلالت بر حال دارد به زمان گذشته تأويل شده و به عنوان توريه توجيه گ__ردي__ده است. (2)

و درذيل آيه كريمه «بَلْ فَعَلَهُ كَبيرُهُمْ هذافَسْئَلُوهُمْ اِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ»(3)

شبيه همين توجيه ديده مى شود، يعنى حضرت ابراهيم شكستن بت هاى كوچك را به بت بزرگ نسبت مى دهد ولى ضمنا قضيه را با جمله شرطيه «اِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ» مشروط مى كند. بدين معنى كه در

پاسخ بت پرستان كه از شكننده بت ها سؤال مى كردند مى گويد اين كار بت بزرگ است از آن ها بپرسيد اگر توان پاسخ دارند ابراهيم با اين شرط دو ك__ار را انج__ام داد: اول: پرهيز از دروغ، دوم: محكوم كردن بت پرستان از طريق جدل.(4)

البته بعضى از مفسران در اين مورد معتقدند كه ابراهيم عليه السلام به طور

1- 70 / ي_وس____ف .

2- مهدوى كنى، اخلاق عملى، پاورقى 266،رك.تفسير عياشى، 2، 185.

3- 63 / انبي________اء.

4- مه__دوى كنى، اخلاق عملى، پاورقى 266،رك.بحارالانوار،72/24 .

(106) صداقت و سيماى صادقين

قطع اين عمل را به بت بزرگ نسبت داد ولى تمام قرائن شهادت مى داد كه او قصد جدى از اين سخن ندارد بلكه مى خواسته است عقايد مسلم بت پرستان را كه خرافى و بى اساس بوده است به رخ آن ها بكشد، به آن ها بفهماند كه اين سنگ و چوب هاى بى جان آن قدر بى عرضه اند كه حتى نمى توانند يك جمله سخن بگويند و از عبادت كنندگانشان يارى بطلبن__د تا چه رسد كه بخ__واهن_د به حل مشكلات آن ها بپردازند.(1)

بلكه ساير محرمات مانند اكل ميته و خوردن غذاهاى ناپاك و ايذاء يتيم و مانند آن براى حفظ جان يا تأديب و امثال آن مجاز است.

نكته ديگرى كه بايد به آن توجه داشت اين است كه تجويز از كذب در اين موارد درست مانند تجويز خوردن مردار و اكل ميته است كه به

1- مك______ارم، تفسي_____ر نم_____ون__ه، 13/238.

توريه و موارد جواز دروغ (107)

مقدار ضرورت بايد قناعت نمود نه اين كه اين استثنائات باعث جرأت بر اين گناه كبيره گردد و به بهانه استفاده از مجوزات دروغ براى هر موضوع جزئى دروغ گفته شود در واقع هميشه لغزش هاى اخلاقى در حول و حوش موارد استثناء و تبصره ها است كه رخ مى دهد اين ها همان مشتبهاتى هستند كه در منطقه خطر و هم مرز با منطقه ممنوعه مى باشد و در اخبار به عنوان حِمَى اللّه وَ حَوْلُ الْحِمى از آن تعبير شده، «مَحارِمُ اللّه ِ حِمَى اللّه ِ فَمَنْ يَرْتَع حَوْلَ الْحِمى يُوشَكُ اَنْ يَقَعَ فيها». محرمات، مناطق ممنوعه الهى است كسى كه ميدان خود را نزديك مرزهاى ممنوع ببرد بيم آن مى رود كه در آن ها بيفتد. غزالى در پايان فصلى كه براى موارد ترخيص دروغ در احياء علوم الدين عنوان كرده است مى نويسد: عده اى تصور كرده اند جعل احاديث در فضائل اعمال و تشدد در معاصى نيز جائز است (و دروغ محسوب نمى شود) وى سپس اضافه مى كند اين يك هوس و خيال باطل بيش نيست، چه اين كه مصالح اين كار هرگز برابر مفاسد دروغ نمى باشد به علاوه هيچ گونه ضرورتى براى اين كار وجود ندارد زيرا كه به قدر كافى آيات و احاديث صحيح درباره فضائل اعمال و عقاب گناهان وارد شده

است از همه گذشته فتح اين باب موجب به هم ريختن و تشويش شريعت مى گردد ولى به عقيده ما اين كارهاى احمقانه افراد بى مايه و نادان و بى اطلاعى بوده كه خود را از خدا و پيغمبر دلسوزتر براى اسلام مى دانستند، اين كارها شر محض و سر تا پا زيان و فساد است، خطر اين گونه كارها و اين گونه دوستان از

(108) صداقت و سيماى صادقين

خطر دشمنان خطرناك براى اسلام كمتر نيست.(1) در هر حال دروغ از كارهاى زشت و ناپسند و عادت به آن از رذائل اخلاق و گناهان كبيره است و تا ضرورت و مصلحت مهمى در ميان نباشد گفتن دروغ جائز نيست. اينك موارد را كه به خاطر ضرورت يا مصلحت گفتن دروغ تج_وي_ز ش_ده است را ذكر مى نماييم.

كند و از شما محلش را بپرسد اگر شما بروز دهيد مرتكب حرام شده ايد و واجب است انكار نمائيد و اگر لازم شد قسم ياد كنيد كه محلش را نمى دانيد.(1)

1- مكارم شيرازى، زندگى در پرتو اخلاق، 105و 104.

2- مه______دوى كن____ى، اخ_______لاق عمل___ى، 264 .

توريه و موارد جواز دروغ (109)

درباره قسم دروغ براى رهايى مسلمان روايات وارده بسيار است از آن جمله شيخ انصارى در مكاسب نقل نموده كه حضرت صادق عليه السلام از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل مى كند كه مى فرمايند رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود قسم دروغ به خداوند ياد كن و برادر مسلمانت را نجات بده.(2)

در مكاسب محرمه شيخ انصارى از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است: «ما مِنْ شَىْ ءٍ إَلاّ وَ قَدْ أَحَلَّهُ اللّه ُ لِمَنِ اضْطُرَّ إِلَيْهِ». هيچ كارى نيست جز آن كه خداوند آن را براى كسى كه ناچار شده باشد حلال كرده است. و همين مضمون نيز از ام_ام ص_ادق عليه السلام نق_ل ش_ده است كه مى ف_رم_ايند:

«إِذا حَلَفَ الرَّجُلُ تَقِيَّةً لَمْ يَضُرُّهُ إِذا هُوَ أُكْرِهَ وَ اضْطُرَّ اِلَيْهِ وَ قالَ: لَيْسَ شَ_ىْ ءٌ مِمّا حَ_رَّمَ اللّه ُ إِلاّ وَ قَ_دْ أَحَلَّ_هُ لِمَ_نِ اضْطُ__رَّ إِلَيْهِ».(3)

اگر انسان از روى تقيه سوگند دروغ ياد كند ضررى ندارد در صورتى كه ناچار شده باشد آنگاه فرمود هر حرامى در مقام اضطرار حلال مى شود.

در باب دفع ضرر احاديثى به حد استفاصه يا تواتر وارد شده كه انسان به خاطر جلوگيرى از ضرر (مالى، جانى و عرضى) مى تواند سوگند دروغ ياد كند. البته مقصود از ضرر مالى آن گونه ضررى است كه تحمل آن دش_وار و حداق_ل مهم باشد و اما ضررهاى ناچيز و كم اهميت موجب ج__واز دروغ نم_ى ش_ود.(1)

1- دستغيب،

گناهان كبيره، 2/321 .

2- العاملى، وسائل الشيعه، كتاب الايمان، 3، باب 12 _ دستغيب، گناهان كبيره، 2/321.

3- الع___امل__ى، وس__ائ__ل الشيع__ه ،7، 137 _ مه__دوى كن__ى، اخ_لاق عمل_ى، 265.

(110) صداقت و سيماى صادقين

نكته مهم اين است كه چون مشهور فقهاء در اين مقام توريه را لازم دانسته اند احتياط آن است كه اگر بتواند و حرجى نباشد ضرر را به توريه دفع نمايد نه به دروغ صريح.

البته فقهاء و علماى اخلاق در حلّيت و جواز دروغ در مقام ضرورت اختلافى ندارند، تنها مطلب مورد اختلاف و گفتگو آن است كه آيا دروغ در اين گونه موارد مطلقا و بى قيد و شرط جايز است و يا در صورتى جايز است كه توريه امكان نداشته باشد؟ قول مشهور آن است كه جواز دروغ مشروط بر عدم امكان توريه است پس توريه امكان داشته باشد دروغ گفتن جايز نيست زيرا با اين فرض ضرورتى براى گفتن دروغ وجود ندارد و در حقيقت مجوزى براى اين عمل وجود ندارد.(2)

موارد ديگرى نيز ذكر شده كه در آن موارد دروغ جايز است البته بعضى معتقدند كه مواردى مانند اصلاح يا جنگ يا وعده دروغ به خانواده از مصاديق ضرورت و اضطرار است منتها ضرورت انواع گوناگونى دارد، ضرورت هاى فردى، ضرورت هاى اجتماعى، ضرورت هاى دينى و دنيوى، ضرورت هاى سياسى و اقتصادى و... در علم اصول تحقيق شده است كه مقصود از ضرورت در اين گونه موارد ضرورت عقلى نيست بلكه ضرورت عرفى است، يعنى در مواردى كه موضوع از نظر عرف داراى اهميت حياتى باشد بنابراين جلب منافع شخصى يا دفع ضررهاى اندك و ناچيز از موارد استثناء خارج بوده و براى آن ها نمى توان

مرتكب دروغ و خدعه شد برخلاف مصالح عمومى و حفظ كيان خانواده كه از ضرورت هاى قابل توجه در عرف و شرع به شمار مى رود.(1)

1- مهدوى كنى، اخلاق عملى، 265.

2- مهدوى كنى، اخلاق عملى، 265.

توريه و موارد جواز دروغ (111)

مى دارد بر اين كه اصرار شخص مصلح بر دروغ م__وج__ب نمى ش__ود او را ك__ذّاب بنامد و در حديث ديگر عيسى بن حس__ان از ام_ام صادق عليه السلام نقل مى كن__د ك__ه آن حض__رت ف__رم__ود:

«كُ__لُّ كِ__ذْبٍ مَسْئُ__ولٌ عَنْ__هُ ص__احِبُ__هُ يَوْما إِلاّ كِذْبا فى ثَلاثَةٍ... وَ رَجُلٌ أَصْلَحَ بَيْنَ اثْنَيْنِ يُلْق__ى ه__ذا بِغَيْرِ ما يُلقى بِهِ هذا يُريدُ بِذلِكَ الاْءِصْ__لاحَ م_ا بَيْنَهُما».(3)

هر دروغى روزى صاحبش درباره آن بازخواست خواهد شد مگر در سه مورد... يكى از آن موارد شخصى است كه مى خواهد ميان دو نفر اص__لاح كن__د پيش اين چيزى و نزد آن چيزى ديگر مى گويد كه ميان آن ه__ا الفت ايجاد كند.

در اين جا مقصود از مصلحت، صلح و آشتى ميان مؤمنان است نه مصلحت شخصى و اغراض خصوصى و اصلاح ميان مردم به اندازه گيرى مهم است كه امام صادق عليه السلام براى اين كار از مال خود

1- العاملى، وسائل الشيعه،8، 578.

2- العاملى، وسائل الشيعه،8، 578.

3- العاملى، وسائل الشيعه،8، 579.

توريه و موارد جواز دروغ (113)

سرمايه گذارى كرده و مقدارى پول به يكى از اصحاب خويش مى دهد تا هرگاه ميان دو نفر از شيعيان خصومت و اختلافى رخ داده به وسيله آن پول ميان آن ها آشتى برقرار سازد.(1)

در پاره اى از احاديث منقوله از معصومين عليه السلام در مفهوم اصلاح توسعه قائل شده و آن را به مطلق قصد خير و نيك انديشى از غير مقاصد شخصى تعميم داده است. مثلاً در تفسير آيه «اَيَّتُهَا الْعيرُ اِنَّكُمْ لَسرِقُونَ» (2) و آيه كبيره «بَلْ فَعَلَهُ كَبيرُهُمْ»(3) از امام صادق عليه السلام نقل شده كه چون كلام يوسف و ابراهيم عليهم السلام به قصد اصلاح بوده اشكالى ندارد. در روايتى كه در كتاب كافى (ذيل آيه بَلْ فَعَلَهُ كَبيرَهُمْ) از

امام صادق عليه السلام نقل شده مى فرمايند ابراهيم عليه السلام اين سخن را به خاطر آن گفت كه مى خواست افكار آن ها را اصلاح كند و به آن ها بگويد كه چنين كارى از بت ها ساخته نيست سپس امام اضافه فرمودند به خدا سوگند بت ها دست به چنان كارى نزده بودند و ابراهيم عليه السلام نيز دروغ نگفت.(4)

مقدمه مى توان حدس زد كه دين مقدس اسلام كه ب__ا دروغ و خ__دع__ه و ف__ري__ب شديدا مخالف است چرا آن را در جن__گ تج__وي__ز مى كند.(1)

در وص_اي_اى رس_ول خ_دا صلى الله عليه و آله به امي_رالم_ؤمني_ن عليه السلام آم_ده اس_ت:

«يا عَلِىُّ ثَلاثٌ يَحْسُنُ فيهِنَّ الْكَذِبَ: اَلْمَكيدةُ فِى الْحَرْبِ وَ عِدَتُكَ زَوْجَتَكَ وَ الاْءِصْلاحُ بَيْنَ النّاسِ».(2) يا على سه چيز است كه دروغ در آن نيكو اس__ت خ__دع_ه و نيرنگ در جنگ، وعده به همسر و اصلاح ميان مردم.

و از امام ص__ادق عليه السلام آمده است:

1- مه____دوى كن____ى، اخ__لاق عمل___ى، 269.

2- مجلسى، بحارالانوار، چاپ بيروت، 74/51.

توريه و موارد جواز دروغ (115)

«كُلُّ كِذْبٍ مَسئُولٌ عَنْهُ يَوْما إِلاّ كِذْبا فى ثَلاثَهٍ: رَجُلٌ كائِدٌ فى حَرْبِهِ فَهُوَ مَوْضُوعٌ عَنْهُ وَ...»(1) هر دروغى يك روز مورد بازخواست واقع مى شود مگ__ر در س__ه چي__ز كس__ى ك__ه در جن_گ با دشم_ن خ__دعه مى كند.

و نيز نقل شده هنگامى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله عزم سفر مى فرمودند آن را پوشيده مى داشته تا مبادا ضربه دشمنان برسد و قصد او كنند و اين امر گفتن چيزى به دروغ نيست.(2)

آنان موضع گيرى كند يا با برخورد اميدواركننده و وعده هاى مصلحتى و غير جدّى تا حدودى آن ها را راضى و قانع سازد. حال با توجّه به اين كه پاسخ منفى و تند جز جريحه دار شدن عواطف و تزلزل اركان خانواده سرانجامى ندارد ناگزير اجازه داده شده است كه از

1- كلين___ى، ت__رجم__ه اص__ول ك__اف___ى، 4، 41.

2- فيض كاشانى، ترجمه المحجة البيضاء، 8، 174.

(116) صداقت و سيماى صادقين

روش دوم استفاده شود گرچه اين كار اولاً بالذات پسنديده نيست و تكرار آن اعتماد متقابل را در اعضاى خانواده از ميان مى برد و احيانا آن ها را به تقليد وامى دارد و به دو رويى و دروغ گويى ترغيب مى كند ولى چون راهى جز آن در برابر انسان وجود ندارد از باب اَقَلُّ الضَّرَرَيْنِ تجويز شده است.

ولى بايد دانست با توجه به اين كه سه موضوع جنگ و اصلاح و وعده به همسر در احاديث با هم آورده شده وحدت سياق نشان مى دهد كه وعده دروغ بدون قيد و شرط تجويز نشده است زيرا دروغ در دو مورد ديگر (جنگ و اصلاح) به منظور حفظ مصلحت مهمى است كه ترك آن مفسده بزرگى را در پى دارد، چون در جنگ مسئله پيروزى و شكست مطرح است كه به آسانى نمى توان از آن گذشت و هم چنين مسئله اصلاح ميان مؤمنان از مسائل با اهميت اجتماعى و اخلاقى است كه مكتب اسلام به آن اهتمام فراوان شده است تا جايى كه بيش از سه روز ادامه قهر را ميان برادران ايمانى جايز ندانسته و آن ها را موظف كرده است كه حداكثر توان خويش را در اصلاح و ائتلاف به كار برند. با توجّه

به اين سياق، در مورد خانواده و همسر نيز بايد شرايطى نظير همان شرايط تجويز شده باشد. بنابراين با بودن امكانات مالى، در هر موضوع جزئى نمى توان به خانواده دروغ گفت و اگر سرپرست خانواده بخواهد هر روز به بهانه هاى پوچ و بى اساس به خانواده اش دروغ بگويد علاوه بر آن كه از نظر تربيتى آثار بدى در پى دارد حس اعتم__اد و اطمين__ان را در اعض__اى خانواده از بين مى برد و ج__ايگ__اه رفي__ع پدر و سرپرست خ__ان__واده را مت__زل__زل س__اخت__ه و آن را در مع__رض سق__وط ق__رار مى ده___د و در نتيجه اساس خانواده را نابود مى كند.(1)

توريه و موارد جواز دروغ (117)

صداقت در اين موارد

البت__ه چ__ه در م__ورد ت__وري__ه و چه در مورد جواز دروغ صدق به نيت برگشت دارد و در آن جز به ص__دق نيت و اراده خير چيز ديگرى رعايت نمى شود. لذا هرگاه قصد انس__ان درست و نيتش صحيح و اراده اش صرفا براى كار نيك باشد ف__رد ص__ادق ب__وده و به هر لف__ظ و عب__ارتى ص__دّي__ق است گ_رچ_ه توريه در اين موارد سزاوارتر است.(2)

1- مهدوى كنى، اخلاق عملى، 270 و 271.

2- كلين__ى، ترجمه المحج__ة البيضاء، 8، 174.

(118) صداقت و سيماى صادقين

بركت اين ايمان گناهان شما را مى بخشد كه او غفور و رحيم است و از آن جا كه دست يافتن بر اين امر باطنى يعنى ايمان كار آسانى نيست لذا در آيه بعدى (آيه 15 سوره حجرات) به ذكر نشانه هاى آن مى پردازد و نشانه هايى كه به خوبى مؤمن را از مسلم و ص__ادق را از ك__اذب و آن ها را كه عاشقانه دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله را پذيرفته اند از آن ها كه براى حفظ جان و يا رسيدن به مال دنيا اظهار ايمان مى كنند ج_دا مى سازد(3) مى فرمايد:

«اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ امَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِه ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِ__اَمْ__والِهِ_مْ وَ اَنْفُسِهِ_مْ فى سَبي_لِ اللّ__هِ اوُلئِ__كَ هُ__مُ الصّادِق__وُنَ»(4)

1- طبرسى، ترجمه تفسير مجمع البيان، 9، 138 .

2- مك_____ارم، تفسي___رنم___ون___ه، 22/210 .

3- مكارم، تفسير نمونه، 22/212.

(122) صداقت و سيماى صادقين

مؤمنان واقعى تنها كسانى هستند كه به خدا و رسولش ايمان آورده اند سپس هرگز شك و ريبى به خود راه نداده و با اموال و جان هاى خود در راه خ__دا به جه__اد پرداخت_ه اند، آن ها راستگويانند.

آرى انسان اگر از روى حقيقت و صدق ايمان آورد از بذل جان و مال دريغ نخواهد داشت، از فرمان هاى پروردگار سرپيچى نخواهد نكرد و در انجام وظائف ايمانى خود كوتاهى نخواهد نمود شما اگر به طبيبى ايمان داشته باشيد خواه از روى علم و معرفت به مقام او باشد و يا از راه عمل و تجربه دستورها و معالجات او، البته در مقابل دستورهاى او مطيع و خاضع بوده و كوچك ترين تخلفى از تشخيص و اشاره و صلاح بينى او ننموده و هرگونه معالجه و تجويزى از او صورت گيرد با جان و دل خواهيد

پذيرفت (اگر چه تجويز ميل كردن سموم يا معالجه با جراحى و عمل بسيار مهمى باشد).

همين طور است ايمان به خدا، كسى كه از روى صدق و حقيقت ايمان به خدا، كسى كه از روى صدق و حقيقت ايمان به خدا دارد قهرا فرمان بردار و خاضع و خاشع و مطيع بوده و در مقابل حكم و اراده او از هرگونه جديّت و فداكارى و بذل مال و جان مض__ايق__ه نخواهد كرد.(1)

اميرالمؤمنين على عليه السلام مى فرمايند: «لا يَصْدُقُ إيمانُ عَبْدٍ حَتّى يَكُونَ بِما فى يَدِاللّه ِ أَوْثَقُ مِنْهُ بِما فى يَدِهِ».(2) هيچ كس در ادعاى ايمان صادق نيست مگر زمانى كه به آن چه نزد خدا است مطمئن تر از آن چه نزد او است باشد (تا جايى كه آن چ_ه را دارد تا به آن چ_ه ن__زد است برسد).

1- 15 / حجرات.

2- مصطف___وى، پي____رام__ون س___وره حش__ر، 129 _ 130.

3- نه__ج الب__لاغ__ه، صبح__ى ص___ال__ح / حكم___ت، 310.

ايمان و صداقت (123)

در توضيح اين سخن مروج الذهب در جلد 4 صفحه 434 چنين آورده: سائلى از على عليه السلام چيزى خواست آن حضرت رو به فرزندش حسن عليه السلام نموده فرمود به مادرت بگو كمكى براى او فراهم كند. امام حسن عليه السلام عرض كرد در منزل تنها شش درهم براى آرد موجود است على عليه السلام فرمود: «لا يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنا حَتّى يَكُونَ بِما فى يَدِاللّه ِ أَوْثَقُ مِنْهُ بِما فى يَدِهِ». سپس امر كرد شش درهم موجود در خانه را به فقير بدهند، هنوز امام عليه السلام حركت نكرده بود كه مردى به او برخورد كرد در حالى كه زمام شترى را مى كشيد آن را به امام عليه السلام به 140 درهم فروخت و

موعد گرفتن پول را هشت روز بعد قرار داد در اين ميان شخصى كه تمكن كافى داشت به آن حضرت عرض كرد شتر را چند مى فروشى؟ فرمود: به دويست درهم. مشترى پذيرفت امام پول ها را گرفت 140 درهم آن را به صاحب شتر داد و با شصت درهم باقى به منزل بازگشت. فاطمه عليهاالسلام پرسيد اين دراهم را از كجا آوردى جواب داد اين تصديق آن چه پدرت آورده مى باشد كه «مَنْ جاآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها»(1) ه__رك__س حسن__ه اى بي__اورد ده ب__راب__ر آن پ__اداش را مى گي__رد.(2)

1- 160 / انعام .

2- مسعودى، مروج الذهب، 4/434، ترجمه و شرح نهج البلاغه، آية اللّه ناصر مكارم شيرازى، 7، 563، مصادر نهج البلاغه، 4، 241.

(124) صداقت و سيماى صادقين

به هر حال ايمان به خدا (ايمان صادق) از دو راه حاصل مى شود يا از راه علم و فكر و تدبر كه از آثار خارجى و مقدمات علمى تحصيل و يا از راه عمل و تجربه كه به وسيله اعمال صالحه و رياضت هاى عملى و تصفيه و تزكيه قلب صورت گيرد و به هر صورت تكميل ايمان و تحصيل مقام صدق از براى هر كسى لازم و ضرورى است زيرا تا انسان به مقام اطمينان و يقين نرسيده باشد نخواهد توانست آن طورى كه بايد از عهده و وظائف لازم و تكليف شخصى خود برآيد و از خطر گمراهى و بدبختى و گرفتارى ايمن گشته و طمأنينه قلب و سكون و آرامش يابد در كتاب امالى از حضرت صادق عليه السلام نقل مى كند: «سُئِلَ عَنِ النّاجى فَقالَ مَنْ كانَ فِعْلُهُ وَ قَوْلُهُ مُوافِقا فَهُوَ ناجٍ وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ فِعْلُهُ وَ قَوْلُهُ

مُوافِقا فَإِنَّما ذلِكَ مُسْتَوْدَعٌ». سؤال كردند از كسى كه نجات پيدا مى كند. فرمود: كسى است كه گفتارش با عملش موافق باشد، پس كسى كه فعل او با قولش مخالف است ايمان و تقواى او امر موقتى و عاريه است، آرى آن گفتار و دعوى و اظهارى كه توأم با عمل و رفتار نباشد در نتيجه زائل و از بين رفتنى است و اظهارات و حالات عارضه كه براى انسان حاصل مى شود تا به مرحله ثبوت و رسوخ حقيقت نرسد هيچ گونه شايسته اعتماد و اطمينان نيست.

و هر چيزى به وسيله آثار و خواص آن شناخته شده و به همين وسيله صحيح و فساد و خوب و بد آن تشخيص داده مى شود، رفيق حقيقى هنگام ابتلاء و امتحان شناخته مى شود. (در پريشان حالى و درماندگى). چشم در مقام تشخيص آب و سراب از دور اشتباه مى كند

ايمان و صداقت (125)

چون فاصله مرتفع شد اشتباه نيز رفع مى شود در ميان آب شيرين و شور فقط قوه ذائقه مى تواند امتياز بدهد طلاى خالص و مخلوط تنها با محك تشخيص داده مى شود. اثر و علامت ايمان نيز عمل است، هنگامى كه انسان ايمان حقيقى و اعتقاد قلبى به امرى پيدا كرد قهرا به دنبال آن قدم برداشته و مطابق عقيده خود عمل خواهد كرد، پس كسى كه در مقام عمل سستى و مسامحه ورزيده و در انجام دادن وظائف خود مراقبت و كوشش و جدّيت نمى نمايد به طور مسلم ايمانش ضعيف و اعتقادش صورى است.

خ__داون__د در س_وره جمع__ه مى فرم__ايد: «قُلْ يا اَيُّهَا الَّذينَ هادوُا اِنْ زَعَمْتُ__مْ اَنَّكُ__مْ اَوْلِي__اءُ لِلّ__هِ مِ__نْ دوُنِ النّاسِ فَتَمَنَّ__وُا الْمَ__وْتَ اِنْ كُنْتُ__مْ ص__ادِقي__نَ»(1)

بگ__و به جم_اعت

يه__ود: اگر شم__ا خ__ودت_ان را از دوست__ان و اولي__اى پ__روردگ__ار مى داني__د پس آرزوى م__رگ بنمائيد و با كمال اشتياق به سوى عالم آخرت بشتابيد تا به ديدار و م__لاق__ات دوست خ__ود ن__ائ__ل ش__وي__د اگر در گفت__ه و ادع__اى خود راستگو هستيد.

نه من ز بى عملى در جهان ملولم و پس ملامت علماء هم ز علم بى عمل است(2)

اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايند: «عَلَى الصِّدْقِ وَ الاْءَمانَةِ يُبْنَى الاْءيمانُ». ايم__ان بر ص__دق و راست__ى و پ__رداخت__ن امانت بن__ا نهاده مى شود.

اين مسئله صداقت در ايمان و همراه بودن آن با عمل در آيات

1- 6 / جمعه .

2- مصطفوى، پيرامون سوره حشر، 132 .

(126) صداقت و سيماى صادقين

ديگرى نيز به آن اشاره شده چنان چه خداوند در سوره بقره مى فرمايد:

«لَيْ_سَ الْبِ_رَّ اَنْ تُوَلُّ_وا وُجُ_وهَكُمْ قِبَ_لَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ امَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ وَ الْمَ_لائِكَ_ةِ وَ الْكِت_ابِ وَ النَّبِيّي_نَ وَ اتَى الْمالَ عَل_ى حُبِّ_هِ ذَوِى الْقُ_رْب_ى وَ الْيَت_امى وَ الْمَس_اكي_نَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السّائِلينَ وَ فِى الرِّقابِ وَ اَقامَ الصَّلوةَ وَ اتَى الزَّكوةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ اِذا ع__اهَ__دُوا وَ الصّابِ__ري__نَ فِى الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ وَ حينَ الْبَأْسِ اوُلئِكَ الَّ__ذي__نَ صَ_دَقُ_وا وَ اوُلئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ»(1)

نيكى (تنها) اين نيست كه (به هنگام نماز) روى خود را به سوى مشرق يا مغرب كنيد (و تمام گفتگوى شما درباره قبله و تغيير آن باشد و همه وقت خود را مصروف آن سازيد) بلكه نيكى (و نيكوكار) كسى است كه به خدا و روز رستاخيز و فرشتگان و كتاب آسمانى و پيامبران ايمان آورده و مال خود را با همه علاقه اى كه به آن دارند به خويشان و يتيمان

و مسكينان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان انفاق مى كند و... اين ها كسانى هستند كه راست مى گويند (گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است) و اين ها هستند پرهيزكاران.

در قسمت اول آيه اشاره به ايمان به خدا و روز جزا و ملائكه و پيامبران و كتب آسمانى مى كند كه جامع همه معارف و عقايد حقه است كه خداوند (آن ها را) از بندگان خود خواسته است، البته منظور از اين ايمان همان ايمان كاملى است كه هيچ گاه آثار آن از آن جدا

1- 177 / بقره .

ايمان و صداقت (127)

نمى شود (چه به اين كه) نه در دل شك و ترديدى دست دهد و نه از پيش آمدها و مصيبت ها ناراضى و خشمناك مى گردد و نه در جهت اعمال و اخلاق البته گواه به اين مطلب جمله «اوُلئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا» است (اين ها كسانى هستند كه راست مى گويند) در اين جمله راستگويى را به طور مطلق ذكر فرموده است يعنى از هر نظر و از هر جهت راست مى گويند چه در اعمال قلبى و چه در اعم_ال ب__دنى بن__اب__راي__ن آن ه__ا در ايم__ان خ__ود ص__ادق و راستگ_و هستن__د.(1)

و سپس در ادامه آيه به قسمتى از اعمال آن ها اشاره مى فرمايد و نش_ان_ه هاى اين ايم_ان ص_ادق را كه با عمل همراه است بيان مى فرمايد.

در كتاب اخلاق حسنه ملا محسن فيض كاشانى آمده از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمودند: هر كس به اين آيه عمل كند ايمان خود را كامل نموده است. (2) و نيز حديثى است كه از ابوذر غفارى پرسيدند ايمان چيست؟ همين آيه را تلاوت كرد، به او گفتند ما از تو معنى ايمان را مى پرسيم پاسخ داد: همين

پرسش از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نمودم و حضرتش همين آيه را تلاوت فرمود.(3)

هم چنين خداوند در سوره حشر آيه 8 مى فرمايد: «لِلْفُقَ_راءِ الْمُه_اجِرينَ الَّذينَ اُخْ_رِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ اَمْوالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْ_لاً مِنَ اللّهِ

1- طب___اطب___ائ___ى، ت__رجم________ه تفسي__ر المي______زان، 1/611 .

2- طباطبائى ،ترجمه تفسير الميزان، 1/615، تفسير الصافى، 1/160 .

3- في__ض ك_اش_انى، حق_اي_ق، 2، 2/407، اخ__لاق حسن_ه، 271.

(128) صداقت و سيماى صادقين

وَ رِضْوانا وَ يَنْصُروُنَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ اُولئِكَ هُمُ الصّادِقُونَ»، اين اموال براى فقيران مهاجرى است كه از خانه و كاشانه و اموال خود بيرون رانده شدند در حالى كه فضل الهى و رضاى او را مى طلبند و خدا و رسولش را يارى مى كنند و آن ها راستگويانند. آرى اين مسلمانان در دعوى اسلام و ايمان صادقند. اين ها كسانى هستند كه خود را نيازمند و فقير ديده و به مقام ضعف و نقص و احتياج خودشان پى برده و براى رفع ضعف و نقص خود به خاطر تحصيل سعادت و كمال و خوشبختى به سوى خدا و رسول او مهاجرت نموده و در اين راه دست از دارائى دنيوى و مال و وطن و علاقه هاى ديگر كشيده و تنها به فضل بى پايان و رضا و خشنودى پروردگار جهان متوجه شده و پيوسته به يارى كردن از خدا و رس__ول او مشغ__ول گشت__ه اند.

اين مدعيان در طلبش بيخبرانند كآن را كه خبر شد خبرى بازنيامد

اصحاب گرامى رسول اكرم صلى الله عليه و آله به راستى ايمان داشته و جان و مال به دست گرفته در راه نصرت حق و يارى آن حضرت نثار نموده و از هي__چ گ__ون_ه پي_ش آم_د و زحم__ت و ش__دت و سختى ب_ازنمى ايستد.

به گرسنگى صبر مى كردند،

از ملك و وطن خودشان دست مى كشيدند از خويشاوندان و پدر و عيال و فرزند و برادر و خواهر منقطع مى شدند به زندگانى پرزحمت و سخت قانع بودند، با اذيت و آزار و شكنجه مخالفين تحمل مى ورزيدند پيوسته مشغول جنگ و قتال و جهاد بودند با نهايت دلگرمى و خلوص نيت وظائف دينى و تكاليف شرعى خود را انجام مى دادند، با هم برادر و مهربان و دلسوز و رفيق

ايمان و صداقت (129)

ب__ودن__د از دروغ و حيل__ه و ت__زوي_ر و ب_دگ_ويى پ_رهي_ز مى كردند.(1)

اين معيارها كه قرآن براى شناخت مؤمنان راستين از دروغ گويان متظاهر به اسلام بيان كرده معيارى است روشن و گويا براى هر عصر و زمان، براى جداسازى مؤمنان واقعى از مدعيان دروغين و براى نشان دادن بى ارزش بودن ادعاى كسانى كه همه جا دم از اسلام مى زنند و خ__ود را طلبك__ار پي__امب__ر صلى الله عليه و آله مى دانند ولى در عمل آن ها، كمترين نش_ان_ه اى از ايم_ان و اس__لام دي__ده نمى شود.

در مقابل كسانى هستند كه نه تنها ادعايى ندارند بلكه همواره خود را مقصر مى شمرند و در عين حال در ميدان ايثار و فداكارى از همه پيشگام ترند.

و اگر اين معيار قرآنى را براى سنجش مؤمنان واقعى به كار بريم معلوم نيست از انبوه ميليون ها ميليون مدعيان اسلام چه اندازه مؤمن واقعى هستند و چه مقدار مسلمانان ظاهرى.(2)

ما هم دعوى ايمان مى كنيم ولى ايمان دروغى و بى حقيقت، با لفظ مى گوئيم اما از معنى بى خبريم، مسلمانيم و از عمل دور، مؤمنيم و از آثار ايمان بى بهره، در عبادت سست و از اخلاق حميده دور و از حقايق دينى و علوم قرآنى بى بهره، ما حاضر نيستيم به خاطر طرفدارى از حق

كوچك ترين صدمه و كمترين ناملايم و زحمت را به خود هموار كرده و مقدار ناقابلى از مال و از راحتى و از عنوان و از منافع شخصى خود در

1- مصطفوى، پيرامون سوره حشر، 130.

2- مكارم، تفسير نمونه، 22/213 .

(130) صداقت و سيماى صادقين

اين راه صرف كنيم ولى اولياى خدا در راه حق كمترين ارزشى براى جان و مال و عنوان خود قائل نبوده و از هرگونه فداكارى و از خود گذشتگى كوچك ترين مضايقه و دريغى نداشتند.

زهير بن قين، هنگامى كه حضرت سيدالشهداء عليه السلام مى خواستند از اصحاب خود رفع بيعت نمايند عرض مى كند: «وَ اللّه ُ يَابْنَ رَسُولِ اللّه ِ لَوَدَدْتُ أَنّى قُتِلْتُ ثُمَّ نُشِرْتُ أَلْفَ مَرَّةٍ وَ أَنَّ اللّه َ تَعالى قَدْ وَقَعَ الْقَتْلَ عَنْكَ وَ عِنْ هْؤُلاءِ الْفِتْيَةِ مِنْ إِخْوانِكَ وَ وَلَدِكَ وَ أَهْلِ بَيْتِكَ».

قس__م ب__ه خ__داي__م اى پ__س پيغمب__ر خ__دا دوس__ت مى داشتم كه هزار مرتبه كشته و زنده شوم و با كشته شدن من خداوند اين بلاء را از وج__ود مق__دس ت__و و از ج__وان__ان هاشمى و از برادران نازنين و اولاد گ__رام__ى و اه_ل بيت شما برطرف سازد.(1)

در پ__اي__ان اي__ن مطل_ب كلام را به سخنى دلنشين از اميرالمؤمنين عل__ى عليه السلام زين__ت مى بخشي__م از ايش__ان رواي_ت اس_ت ك_ه فرموده اند:

«اَلاْيمانُ أَنْ تُؤْثِرَ الصِّدْقَ حَيْثُ يَضُرُّكَ عَلَى الْكِذْبِ حَيْثُ يَنْفَعُكَ وَ اَلاّ يَكُ__ونَ فى حَ_ديثِ_كَ فَضْ_لٌ عَ_نْ عَمَلِكَ وَ أَنْ تَتَقِّى اللّه َ فى حَديثِ غَيْرِكَ».(2)

ايمان آن است كه راستگويى را در آن جا كه به تو زيان مى رساند، بر دروغ در آن جا كه سود دارد مقدم دارى و اين كه گفتارت بيش از عملت نباشد و ديگر اين كه به هنگام سخن درب__اره ديگ_رى

از خ__دا بترسى.

1- مصطفوى، پيرامون سوره حشر، 134.

2- نهج البلاغه فيض حكمت، 485.

ايمان و صداقت (131)

(132)

هُمُ الْمُتَّقُونَ» (2).

كسانى كه سخن راست دارند و سخن راست را تصديق مى كنند پرهيزكاران واقعى آن ها هستند.

در بعضى از روايات آمده كه از منابع اهل بيت عليهم السلام نقل شده كه «وَ الَّذى جاءَ بِالصِّدْقِ» به پيامبر صلى الله عليه و آله و جمله صَّدق بِه، حضرت على عليه السلام تفسير شده است. ولى منظور از آن بيان مصداق هاى روشن مى باشد. زي__را جمل__ه «اوُلئِ__كَ هُ__مُ الْمُتَّقُ__ونَ» (آن ه__ا پ__رهي__زك__ارانند) دلي__ل بر عم__وميت آي__ه دارد.

تفسير جالب ديگرى در مورد آيه وجود دارد كه از همه گسترده تر و جامع تر است، هرچند كمتر مورد توجه مفسران واقع شده، ولى با ظاهر آيات هماهنگ تر مى باشد، اين است كه «الَّذى جاءَ بِالصِّدْقِ» منحصر به پيام آوران وحى نيست بلكه تمام كسانى را كه مبلغ مكتب آن ها و مروج سخنان حق و صدق بوده اند در اين صف قرار دارند و در اين صورت هيچ مانعى ندارد كه هر دو جمله بر يك گروه منطبق شود (همان گونه كه ظاهر تعبير آيه است چرا كه «وَ الَّذى» تنها يك بار ذكر شده).(1)

1- مصطفوى، ترجمه و شرح مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه، 327.

2- 33 / زمر.

(136) صداقت و سيماى صادقين

به اين ترتيب سخن از كسانى است كه هم آورنده صدقند و هم عمل كننده به آن، سخن از آن ها است كه مكتب وحى و سخن حق پروردگار را در عالم نشر داده و خود به آن مؤمن هستند و عمل مى كنند، اعم از پي__امبران و امامان معص_وم و تبيي_ن كنن_دگان مكتب آن ها. (2)

جمله اى در كلام اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده است كه مى فرمايند من سپرى نگهدارنده تر از صدق و وفا نمى دانم ايشان در حقيقت دو عنصر متلازم تقوى

را بيان مى كنند، خود تقوى از ماده وقايه و به معنى نگه__دارى و ح_راست است بنابراين كسى كه داراى تقوا است در حقيقت سپرى در ب_راب_ر عوامل متلاشى كننده شخصيت دارد.

«وَ ما يَغدِرُ مَنْ عَلِمَ كَيْفَ الْمَرْجعُ» كسى كه بداند سرنوشت نهايى حي_ات او چيست مكر و حيله نمى كند.

آن سرنوشت نهايى حيات كه در انتظار انسان است با حيله پردازى پوچ و تباه مى گردد (3) پس كسى كه داراى تقوى است صداقت نيز در گفتار و عمل وى سارى و جارى است.

1- مكارم، تفسير نمونه، 19/452 .

2- مكارم شيرازى، تفسير نمونه، 19/452.

3- جعف__رى، ترجمه و ش__رح نهج البلاغه، 9/259.

رابطه صداقت با ساير صفات (137)

تعهدى بسته مى شود اين تعهدات كه انجام دادن و به جاى آوردن آن مطلب را اقتضاء مى كند درك و پذيرش يك اصل يا يك قانون، عمل و پاى بند به آن را اقتضاءها وفا ناميده مى شود.

معناى صدق به طور كلى عبارت است از تطابق گفتار و كردار و تفكرات با واقع، بنابراين با نظر به اين كه صدق معلول وفا باشد، معنايش اين است كه وقتى روحيه يك انسان آماده عمل بر طبق عوامل مقتضى در مسير حيات معقول گشته است، چنين انسانى همواره بر مبناى صدق حركت مى كند يعنى همه احوال و انديشه ها و گفتارها و نيت هاى او بر مبناى انطباق با واقعيات انجام مى گيرد و اگر قضيه را برعكس كنيم و بگوئيم وفا معلول صدق است مسئله روشن تر خواهد بود، زيرا معناى قضيه چنين مى شود كه هر انسانى كه روحيه حركت بر طبق واقعيات را دارا شده است، قطعا در مسير وفا كه عمل بر مبناى مقتضى در حيات معقول است حركت مى نمايد. اين جا است كه امي__رالم_ؤمني_ن عليه السلام مى ف_رمايد: من هي__چ سپ__رى نگهدارنده تر از وفا يا صدق نمى بينم.

1- نه__ج الب__لاغه خ / 41.

2- مك_ارم شي__رازى، ترجم_ه شرح نهج البلاغه، 1/352.

(138) صداقت و سيماى صادقين

براى روشن شدن بيشتر مطلب يك توجه اجمالى به دو مفهوم ضد وفا و ضد صدق لازم است كه بدانيم به چه علت وفاء و صدق نگهدارنده ترين سپر است و اين سپر آدمى را از چه عوارض و تباهى هايى مصون و محفوظ مى دارد. مفهوم ضد وفا عبارت است از تخلف از آن چه كه مقتضى مسير در حياط معقول است، مفهوم ضد صدق عبارت است از عدم انطباق

گفتار و كردار و انديشه و نيّات بر واقعيات مى باشد.

با در نظر گرفتن اين حقيقت كه شخصيت انسانى در برابر عوامل مؤثر چه از قلمرو طبيعت و چه از ناحيه عوامل همنوع خود، دائما در معرض تغييرات و دگرگونى ها است و اين تغييرات و دگرگونى ها كه اغلب به جهت عنصر طبيعت گرايى او بسيار قوى است منجر به لغزش و انحراف از مسير اصلى روح او و رشد و كمال انسانى است مى گردد، لذا همواره آدمى نيازمند سپرى است كه از تأثير اين عوامل موجب لغزش و انحراف او را محفوظ و حركت در مسير اصلى روح او را تأمين و تضمين نمايد، علت احتياج به اين سپر محكم و غير قابل نفوذ اين است كه هر لغزش و انحرافى موجب بركنارى و محروميت آدمى از يك يا چند واقعيت مى گردد. و چون عوامل لغزش و انحراف از همه جهات پيرامون آدمى را فراگرفته است به قول مولوى:

رابطه صداقت با ساير صفات (139)

اى هميشه حاجت ما را پناه بار ديگر ما غلط كرديم راه

دم به دم وابسته دام نويم هر يكى گر باز و سيمرغى شديم

صد هزاران دام و دانه است اى خدا ما چو مرغان حريص و بى نوا

در نتيجه مسير آدمى در اين زندگانى از پرتگاه باريكى كشيده شده است كه دائما در معرض سقوط مى باشد صدق و وفا نگهدارنده آدمى در اين پرتگ__اه ه_ولن_اك است كه به ن_اچ_ار بايد در آن حركت كند.(1)

در اين جا لازم است كه به يك نكته مهم توجه كنيم و آن اين است كه دو كلمه لغزش و انحراف به جهت كثرت و شيوع

استعمالى كه در اطلاعات عمومى ما دارند موجب شده است كه ما از دقت لازم و كافى در معناى واقعى و نتايج آن محروم بمانيم و لذا معمولاً نمى دانيم كه معنا و نتيجه لغزش و انحراف از دستورات الهى و فريادهاى وجدان م_وجوديت ما را پوچ و در برابر واقعيات مح__و و ن__اب__ود مى س__ازد.

1- جعفرى، ترجمه و شرح نهج البلاغه، 9/259، 260، 261.

(140) صداقت و سيماى صادقين

اگ__ر م__ا ارزش و عظم__ت وف__ا و ص__دق را درك كنيم و عمل به آن را ج__دى بگي__ري__م نگه__دارن__ده ترين سپ__ر را در ب__راب__ر آن چنگ__ال ها در اختي__ار خ__واهي__م داش__ت.(1)

زندگى در پرتو اخلاق، 261 .

رابطه صداقت با ساير صفات (141)

البته در گفتگوهاى معم_ولى ني_ز راستى و درستى را با هم مى آورند.

نيز نقل شده كه مردى به محضر رسول اكرم صلى الله عليه و آله رسيد عرض كرد يا رسول اللّه كار اهل بهشت چيست؟ ايشان فرمودند: راستى، چون بنده راست و درست باشد نيكوكار مى شود و چون نيكى كند ايمان آورده و ب__ر اث_____ر ايم____ان وارد بهش__ت مى ش___ود.(1)

الْمُتَّقُ_ونَ» (1)

در اين آيه مى بينيم پس از آن كه مسلمانان را از گفتگوهاى اضافى درباره مسأله تغيير قبله نهى مى كند حقيقت نيكوكارى را براى آن ها چنين تفسير مى كند ايمان به خدا و روز رستاخيز و فرشتگان و كتب آسمانى و پيامبران سپس انفاق در راه خدا به نيازمندان و محرومان و برپا داشتن نماز و پرداخت زكات و وفاى به عهد و استقامت در برابر مشكلات به هنگام جهاد و پس از ذكر همه اين ها مى فرمايد كسانى كه اين صفات را دارا باشند صادقان و پرهيزكارانند.

به اين ترتيب صادق كسى است كه داراى ايمان به تمام مقدسات و به دنبال آن عمل در تمام زمينه ها باشد در تفسير صافى آمده «اُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا» يعنى «اُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا فى ايمانِهِمُ» يعنى كسانى كه

1- 177 / بقره .

ويژگى هاى صادقين (147)

در ايمانشان راستند يعنى كسانى كه افعال و اعمال آن ها با قول هايشان مطابقت دارد(1) و در آيه 15 سوره حجرات مى خوانيم: «اِنَّمَ_ا الْمُؤْمِنُ_ونَ الَّذي_نَ امَنُ_وا بِاللّ_هِ وَ رَسُولِ_ه ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ فى سَبيلِ اللّهِ اوُلئِكَ هُمُ الصّادِقوُنَ: مؤمنان تنها كسانى هستند كه ايمان به خدا و پيامبرش آورده، سپس شك و ترديدى به خود راه نداده اند (و علاوه بر اين) با اموال و جان هاى خود در راه خدا جهاد كردند، اين ها صادقان هستند.»

اين آيه نيز صدق را مجموعه اى از ايمان و عمل كه در آن هيچ گونه ت__ردي__د و تخلف_ى نباشد معرفى مى كند.

بنا بر اين آيه صادقين آن هايى هستند كه تعهدات خود را در برابر ايمان به پروردگار به خوبى انجام مى دهند نه ترديد به خود راه داده و نه عقب نشينى

مى كنند و نه از انبوه مشكلات مى هراسند بلكه با انواع فداكارى ها صدق ايمان خود را ثابت مى كنند، شك نيست كه اين صفات مراتبى دارد كه بعضى مانند امامان معصوم عليه السلام در قله آن قرار گرفته اند و بعضى در مرحله پايين تر آن قرار دارند. در آيه 8 سوره حشر مى خوانيم «لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرينَ الَّذينَ اُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ اَمْوالِهِمْ يَبْتَغُ__ونَ فَضْ__لاً مِ_نَ اللّ__هِ وَ رِضْ__وان__ا وَ يَنْصُ__روُنَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ اُولئِكَ هُمُ الصّادِقُونَ».

در اين آيه مؤمنان محرومى كه عليرغم همه مشكلات، استقامت به

1- في__ض ك__اش___انى، «تفسي__ر الص___افى»، 1/160 .

(148) صداقت و سيماى صادقين

خرج دادند و از خانه و اموال خود بيرون رانده شدند و جز رضاى خدا و يارى پيامبر صلى الله عليه و آله هدفى نداشتند به عنوان صادقان معرفى شده اند، (1) ناگفته پيداست كه اين اوصاف براى ياران پيامبر صلى الله عليه و آله در زمان نزول اين آيات است ولى مى دانيم كه در ميان آن ها افرادى بودند كه بعدا تغيير مسير دادند و خود را از افتخارات بزرگ اين آيه محروم ساختند همانند كسانى كه آتش جنگ جمل را در بصره و جنگ صفين را در شام روشن ساختند و در برابر خليفه رسول اللّه كه به اتفاق مسلمين لازِمُ الطّاعَةِ بود، قيام كردند و خون هاى هزاران نفر مسلمان را بر خاك ريختند. (2)

بن__اب__راي__ن ص__ادق__ان بن__ا ب__ر س__وره بق_ره عبارتند از كسانى:

1 _ به خدا و معاد و ملائكه و پيامبران و كتب آسمانى ايمان دارند.

2 _ مال خود را در راه خدا انفاق مى كنند.

3 _ نم__از را بپا مى دارند.

4 _ زك__ات مى پ__ردازند.

5 _ وفاى به عهد مى كنند.

6 _ و در برابر مشك__لات

صب__ر و استق__ام__ت به خ_رج مى دهند.

و بن__ابر سوره حشر عبارتند از كسانى كه:

1 _ در راه خدا از مال و ديار خود مى گذرند و از محيط شرك به محي____ط ايم____ان مه____اج___رت مى كنن_د.

1- مك__ارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 8/180 .

2- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 23/516 .

ويژگى هاى صادقين (149)

2 _ در طل__ب فض__ل و خوشن__ودى خ___دا مى ك__وشن__د.

3 _ خدا و رسول خ_دا صلى الله عليه و آله را يارى مى دهند (اُولئِكَ هُمُ الصّادِقُونَ).

و بن__اب_ر سوره حجرات آيه 15 صادقان كسانى هستند كه:

1 _ ايم____ان ب__ه خ____دا و پي____امب___رش م__ى آورن___د.

2 _ دچار شك و ترديد نشوند.

3 _ با م__ال و ج__انش__ان در راه خ__دا جه__اد مى كنند. (1)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايند: «عَلامَةُ الصّادِقِ فَأَرْبَعَةٌ: يَصْدُقُ فى قَوْله وَ يَصْدُقُ وَعْدَاللّهِ وَ وَعيدَهُ وَ يُوفى بِالْعَهْدِ وَ يَجْتَنِبُ الْغَدْرِ.» (2)

نشانه ه__اى صادق چهارچيز از است: 1 _ راستگويى 2 _ باور داشتن ن__وي__د و بيم خ___دا 3 _ وف__اء به عهد 4 _ كناره گيرى از غدر.

حال با توجه به مجموعه آيات و روايات ويژگى ها و صفات صادقين، آن ها كه ب__ه والات__ري_ن درج__ات صدق دست يافته و ثابت نم___وده ان__د ك__ه در ادع__اى ايم__ان خويش ص__ادقن__د، را مى توان به صورت زي___ر بي_____ان ك___رد.

به اميد آن كه ما نيز با تلاش و مجاهدت پيگير بتوانيم اين صفات را در خود پرورش داده و با استمداد و استعانت از ذات حق از زمره صادقين به شمار آئيم (انشاءاللّه .

1 _ ايمان به خدا و پيامبر (15 / حجرات)، ايمان به خدا و معاد و

1- بى آزار شيرازى، حجتى، تفسير كاشف، 2/279 .

2- الحرّانى، تحف العقول، ت 20، سجادى، فريد،

«اخلاق از ديدگاه قرآن و عترت»، 377 .

(150) صداقت و سيماى صادقين

كتاب آسمانى و پيامبران و ملائكه (177 / بقره). در حقيقت اين نخستين پايه همه نيكى ها و خوبى ها است، ايمان به مبدأ و معاد و برنامه هاى الهى و پيامبران كه مأمور ابلاغ و اجراى اين برنامه ها بودند و فرشتگانى كه واسطه ابلاغ اين دعوت محسوب مى شدند، ايمان به اصولى كه تمام وجود انسان را روشن و انگيزه نيرومندى براى حركت به سوى برنامه هاى سازنده و اعمال صالح است. (1)

البته چنان چه گفته شد منظور از اين ايمان همان ايمان كاملى است ك__ه هيچگ__اه آث__ار آن از آن ج__دا نمى ش__ود.

2 _ عدم اختلاط ايمان و شرك: (15 / حجرات) _ نخستين نشانه ايمان عدم ترديد و دودلى در مسير اسلام است، ايمانى كه از هرگونه ش__ائبه ش__رك و ت__ردي__د و نف__اق ب_دور باشد.

3 _ جهاد در راه خدا: (15 / حجرات) _ دومين نشانه ايمان جهاد با اموال و نشانه سوم كه از همه برتر است جهاد با انفس (جان ها) است. (2)

4 _ انفاق: (177 / بقره) بدون شك گذشتن از مال و ثروت براى همه كس كار آسانى نيست، مخصوصا هنگامى كه به مرحله ايثار برسد، چراكه حب آن تقريبا در همه دل ها است و تعبير «عَلى حُبِّهِ» در آيه 177 سوره بقره نيز اشاره به همين حقيقت است كه آن ها در برابر اين خواسته دل براى رضاى خ__دا مق_اومت مى كنند.

5 _ نماز بپاى مى دارند: (177 / بقره) نمازى كه اگر با شرايط و حدودش و با اخلاص و خضوع، انجام گيرد انسان را از هر گناه بازمى دارد و به هر خير

و سعادتى تشويق مى كند.

1- مكارم، «تفسير نمونه»، 1/598 .

2- مكارم، «تفسير نمونه»، 22/212 .

ويژگى هاى صادقين (151)

6 _ اداء زكات: (177 / بقره) بسيارند افرادى كه در پاره اى از موارد حاضرند به مستمندان كمك كنند اما در اداء حقوق واجب سهل انگار مى باشند و به عكس گروهى غير از اداى حقوق واجب به هيچگونه كمك ديگرى تن درنمى دهند، حتى حاضر نيستند يك دينار به نيازمندترين افراد بدهند، آيه 177 سوره بقره با ذكر انفاق مستحب و ايثارگرى از يكسو و اداى حقوق واجب از سوى ديگر اين هر دو گروه را از ص__ف نيك__وك__اران واقعى خارج مى سازد و نيكوكار را كسى مى دان__د كه در هر دو ميدان انجام وظيفه كند. (1)

7 _ وفاى به عهد: (177 / بقره) سرمايه زندگى اجتماعى، اعتماد متقابل افراد جامعه است و از جمله گناهانى كه رشته اطمينان و اعتماد را پاره مى كند و زيربناى روابط اجتماعى را سست مى نمايد ترك وفاى به عهد است به همين دليل در روايات اسلامى چنين مى خوانيم كه مسلمانان موظفند سه برنامه را در مورد همه انجام دهند، خواه طرف مقابل مسلمان باشد يا كافر، نيكوكار باشد يا بدكار و آن سه عبارتند از وفاى به عهد، اداى امانت و احترام به پدر و مادر.

8 _ صبر و استقامت: (177 / بقره) كسانى كه در هنگام محروميت و فقر و به هنگام بيمارى و درد و همچنين در موقع جنگ در برابر دشمن صب__ر و استق__ام__ت به خرج مى دهند و در برابر اين حوادث زانو نمى زنند از جمله صادقين هستند.

1- مكارم، «تفسير نمونه»، 1/599 و 560 .

(152) صداقت و

سيماى صادقين

9 _ هج__رت: (8 / حشر) در س__وره حش__ر مسأله ابتغاء فضل خدا در رضاى او را مط__رح مى فرمايد كه بيانگر اين واقعيت است كه هجرت آن ها نه براى دني__ا و هواى نفس بلكه ب__راى طل__ب خشنودى پ__روردگ_ار و ثواب او بوده است.

10_ ابتغاء فضل و رضوان الهى: (8 / حشر) فضل در اين آيه به معنى ثواب است و رضوان همان خوشنودى پروردگار است كه مرحله والاترى از تمناى ثواب مى باشد همان گونه كه در آيات متعددى از قرآن نيز به همين معنى آمده، از جمله در سوره فتح در آن جا كه اصحاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله را با اين عبارت توصيف مى كند: «...تَريهُمْ رُكَّعا سُجَّدا يَبْتَغُونَ فَضْ_لاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْوانا...: ...آن ها را پيوسته در حال ركوع و سجود مى بينى، در حالى كه فضل خدا و رضاى او را مى طلبند...». (1) حتى تعبير به فضل ممكن است اشاره به اين نكته باشد كه آن ها اعمالشان را ناچيزتر از آن مى دانند كه استحقاق ثوابى بياورد بلكه ثواب را يك انعام الهى مى شمرند.

جمعى از مفسران فضل را در اين جا به معنى رزق و روزى دنيا تفسير كرده اند چراكه در بعضى از آيات ديگر قرآن نيز به همين معنى آمده است ولى ب__ا ت__وج__ه به اين كه مقام، مقام بيان اخلاص مهاجران است اي_ن معن_ى من_اسب نيست بلكه مناسب همان پاداش الهى است.

1- 29 / فتح .

ويژگى هاى صادقين (153)

البته اين احتمال بعيد نيست كه فضل اشاره به نعمت هاى جسمانى بهشت باشد و رضوان به نعمت هاى معنوى و روحانى ولى هرچه هست مربوط به آخرت است نه دنيا.

11_ «وَ يَنْصُ__روُنَ اللّهَ وَ رَسُ__ولَ__هُ» (1)

آن ها پيوسته در خدمت آئين ح__ق و ي__ارى رس__ول او هستن__د و لحظ__ه اى از جه__اد در اين راه دس_ت برنم__ى دارن__د. (2)

12_ تقوا: «وَ الَّذى جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ اوُلئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ: كسانى كه سخن راست دارند و سخن راست را تصديق مى كنند ايشانند تنها پرهيزكاران.» (3) در بحث تقوا و صداقت مطرح نموديم كه يكى از مهم ترين ويژگى هاى متقين صداقت و يكى از مهم ترين ويژگى هاى ص__ادقي__ن تق____وى اس_ت.

13_ راستگوي__ى و راست ك__ردارى: ص__ادق كسى است كه ح__ق بگويد و بدان عمل كند. (4) گفتن سخن راست از مهم ترين ويژگى است كه افراد ص__ادق دارا هستند.

14_ باور داشتن بيم و نويد خداوند.

15_ كن_____اره گي___رى از ع______ذر.

16_ روى آوردن ب__ه خ___داون___د.

1- 8 / حشر .

2- مكارم، «تفسير نمونه»، 23/516 .

3- 33 / زمر .

4- طبرسى، «تفسير مجمع البيان»، 11/232 .

(154) صداقت و سيماى صادقين

روايتى است كه امام صادق عليه السلام مى فرمايند: «اَلصِّدْقُ هُوَ الْمُجاهَدَةُ وَ اَنْ لا تَخْتارَ عَلَى اللّهِ غَيْرَ اللّهِ. كَما لَمْ يَخْتَرْ عَلَيْكَ غَيْرَكَ فَقالَ تَعالى هُوَ اجْتَباكُمْ». (1)

امام صادق عليه السلام مى فرمايند: راست__ى هم__ان جه__اد اس__ت و اختي__ار نك__ردن غيرخ__دا بر خ___دا مى باشد، بدان گونه كه خدا ديگ__رى را بر ت_و اختي_ار نكرده است و ف_رم_وده او شما را اختيار كرد.

1- فيض كاشانى، «ترجمه المحجة البيضاء»، 5/147 _ احسان بخش، «آثار الصادقين»، 10/502 .

ويژگى هاى صادقين (155)

(156)

اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَاُولآئِكَ مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبييّنَ وَ الصِّدّيقينَ وَ الشُّهَداءِ وَالصّالِحينَ وَ حَسُنَ اُولآئِكَ رَفيقا: و كسى كه خدا و پيامبر را اطاعت كند (در روز رستاخيز) همنشين كسانى خواهد بود كه خدا نعمت خود را بر آن ها تمام كرده، از پيامبران و صديقان و شهداء و صالحان و آن ها رفي__ق هاى خ__وب_ى هستن_د».

«ذلِ__كَ الْفَضْ__لُ مِ__نَ اللّ__هِ وَ كَف_ى بِاللّ_هِ عَليم__ا: اين م__وهبت__ى است از ناحيه خ__دا و ك__افى است كه او (از حال بندگان و نيات و اعم_ال آن ها) آگاه است.» (1)

در شأن نزول آيات فوق گفته شده يكى از صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله به نام ثوبان كه نسبت به حضرت محبت و علاقه شديدى داشت، روزى با حال پريشان خدمتش رسيد، پيامبر صلى الله عليه و آله از سبب ناراحتى او سؤال نمود، در جواب عرض كرد، زمانى كه از شما دور مى شوم و شما را نمى بينم، ناراحت مى شوم، امروز در اين فكر فرو رفته بودم كه فرداى قيامت اگر من اهل بهشت باشم، مسلما در مقام و جايگاه شما نخواهم بود و بنابراين شما را هرگز نخواهم ديد و اگر اهل بهشت نباشم كه

1- 70 / نساء .

بررسى صدّيقين در قرآن كريم (159)

تكليفم روشن است و بنابراين در هر حال از درك حضور شما محروم خواهم شد با اين حال چرا افسرده نباشم.

اين جا بود كه آيه هاى فوق نازل شده و به اين گونه اشخاص بشارت داد كه افراد مطيع پروردگار در بهشت نزد همنشين پيامبران و برگزيدگان خدا خواهند بود، سپس پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود به خدا سوگند ايمان مسلمانى كامل نمى شود مگر اينكه مرا از خود و پدر و مادر و

همه بستگ__ان بيشت__ر دوست دارد و در ب__راب__ر گفتار من تسليم باشد. (1)

در اين آيه يكى ديگر از افتخارات كسانى كه مطيع فرمان خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله باشند بيان شده و در حقيقت امتيازاتى را كه در آيات قبل گذشت، تكميل مى كند و آن همنشينى با كسانى است كه خداوند، نعمت خ__ود را بر آن ه__ا تم__ام ك__رده است «وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَ__اُولآئِكَ مَ__عَ الَّذي__نَ اَنْعَ__مَ اللّهُ عَلَيْهِمْ...»

و همان طور كه در سوره حمد بيان شده است كسانى كه مشمول اين نعمتند همواره در جاده مستقيم گام برمى دارند و كوچك ترين انحراف و گمراهى ندارند، «صِراطَ الَّذينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ»، سپس در توضيح اين جمل__ه و بي__ان كس__انى كه خ__داون__د نعمت خويش را بر آن ها تمام كرده است اش__اره به چه__ار ط__ايف__ه مى كند، كه در واقع اركان چه__ارگ__ان_ه اي__ن م__وض__وع هستن___د.

1 _ انبياء و فرستادگان مخصوص پروردگار كه نخستين گام را براى ه__داي__ت و رهب__رى م__ردم و دع__وت به ص_راط مستقيم برمى دارند. (مِ____نَ النَّبييّ________نَ)

1- مكارم، «تفسير نمونه»، 3/459 .

(160) صداقت و سيماى صادقين

2 _ راستگويان كسانى كه هم در سخن راست مى گويند و هم با عمل و كردار صدق گفتار خود را اثبات مى كنند و نشان مى دهند كه مدعى ايم__ان نيستن__د بلك__ه به راست__ى به فرمان هاى اله__ى ايم__ان دارند (وَ الصِّ______دّيقي_____نَ)

از اين تعبير روشن مى شود كه بعد از مقام نبوت، مقامى والاتر از مقام صدق و راستى نيست نه تنها راستى در گفتار بلكه راستى در عمل و كردار كه شامل امانت و اخلاص نيز مى گردد، زيرا امانت همان صداقت در عمل است همان طور كه راستگويى امانت در گفتار است و در

مقابل آن هيچ صفت زشتى بعد از كفر بدتر از دروغ و نفاق و خيانت در سخن و عمل نيست.

در بعضى از روايات صِدّيق به على عليه السلام و امامان اهل بيت عليهم السلام تفسير شده است و همان طور كه گفته شده اين گونه تفسيرها بيان مصداق روش___ن و ع___الى آي__ات است و معن__ى انحص___ار را نمى رس__ان__د.

3 _ شهداء و كشته شدگان در راه هدف و عقيده پاك الهى و يا افراد برجست___ه اى ك__ه روز قي__امت ش___اه__د و گواه اعمال انسان ها هستن__د. (وَ الشُّهَ__داءِ)

4 _ صالحان و افراد شايسته و برجسته اى كه با انجام كارهاى مثبت و سازنده و مفيد و پيروى از اوامر انبياء به مقامات برجسته اى نائل ش_ده اند. (وَالصّالِحينَ)

بررسى صدّيقين در قرآن كريم (161)

به همين جهت در روايات ما صالحين تفسير به ياران برگزيده ائمه ش__ده است و اين ني__ز هم__انن__د آن چه درباره صديقين گذشت از قبي__ل بي_ان فرد شاخص است.

نكته اى كه در اين جا يادآورى آن لازم است اين است كه ذكر اين مراحل چهارگانه ممكن است اشاره به اين معنى باشد كه براى ساختن يك جامعه انسانى سالم و شايسته نخست بايد رهبران به حق و انبياء وارد ميدان شوند و به دنبال آن ها مبلغان صدّيق كه قول و عمل آن ها با يكديگر هماهنگ است و اهداف آن ها را در همه جا پخش مى كنند و به دنبال اين دوران سازندگى فكرى، جمعى در برابر عناصر آلوده و آن هايى كه موانع راه حقند وارد شوند و قربانى مى دهند و شهيد مى گردند و محصول اين كوشش ها و تلاش ها به وجود آمدن صالحان و اجتماعى پاك و شايسته است و روشن است كه صالحان

نيز براى روشن نگاه داشتن مشعل حق نسبت به نسل هاى آينده همين وظايف سه گانه را انج__ام خواهند داد، رهب__رى كنند، تبلي__غ نم__ايند و قربانى دهند. (1)

ضمنا از آيات فوق اين حقيقت به روشنى قابل استفاده مى شود كه موضوع معاشران خوب و همنشين هاى باارزش به قدرى با اهميت است كه حتى در عالم آخرت براى تكميل نعمت هاى بهشتى اين نعمت بزرگ به مطيعان ارزانى مى گردد و آن ها علاوه بر همه افتخارات، همنشينانى

1- مكارم، «تفسير نمونه»، 3/460 و 461 .

(162) صداقت و سيماى صادقين

همچون پي__امب_ران و ص_دّيقان و شهيدان و صالحان خواهند داشت. (1)

همچنين خداوند در سوره حديد مى فرمايد: «وَ الَّذينَ امَن_ُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ اوُلئِكَ هُمُ الصِّ_دّيقُونَ وَ الشُّهَ_داءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ اَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَالَّذينَ كَفَروُا وَ كَذَّبُوا بِاياتِنا اوُلئِكَ اَصْحابُ الْجَحيمِ: كسانى كه به خدا و رسولانش ايمان آوردند آن ها صديقين و شهداء نزد پروردگارشان هستند، بر آن هاست پاداش (اعمالشان) و نور (ايمانشان) و كسانى كه ك__اف__ر ش__دن__د و آي__ات ما را تك_ذي_ب كردند اصحاب دوزخند.» (2)

در اين آيه خداوند مؤمنان راستين را به دو وصف توصيف مى كند نخست وصف صدّيق و ديگرى شهيد و اين نشان مى دهد كه منظور از مؤمنان در آيه موردبحث مقام بالايى از ايمان است، والا يك مؤمن عادى چگونه مى تواند اين دو وصف را به خ__ود اختص__اص ده_د. (3)

در قاموس چنين آمده از اين آيه برمى آيد كه صديقون و شهداء هر دو يك صنف اند، آن ها صدّيق اند به اعتبار آن كه دروغ و خلاف را در اقوال و اعمالشان مدخلى نيست و شهدايند به اعتبار گواه بودنشان، گرچه پيامبران نيز صدّيق و شهيدند، ولى چون اين دو وصف منحصر

به آن ها نيست، بايد گفت مراد از اين دو گروه انبياء و اوصيايند. انبياء داراى هرسه وصف نبوت، صدّيق و شهيدند ولى اوصياء فقط دو وصف اخير را دارند وَالصّالِحينَ نيز پي__روان مخص__وص آن هامى باشند. (4)

1- مكارم، «تفسير نمونه»، 3/462 .

2- 19 / حديد .

3- مكارم، «تفسير نمونه»، 23/350 .

4- قرشى، «قاموس»، 4/118 .

بررسى صدّيقين در قرآن كريم (163)

در اص__ول ك__اف__ى از حض__رت ب__اق__ر عليه السلام نق__ل شده كه نبى از م__اس__ت، ص__دّي__ق از ما است، شهدا و صالحين نيز از م__ا هستن__د.

در تفسير برهان (1) نيز اين حديث نقل شده در تفسير مجمع البيان نيز چنين آمده ابوبصير روايت كرده است كه امام صادق عليه السلام به وى فرمودند: خداوند در قرآن شما را ياد كرده است سپس آيه «وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ...» را تلاوت نمودند و فرمودند نبى از ما است، صديقان و شهيدان ما و صالحان شماييد پس اهل صلاح باشيد همان طورى كه خ__دا شم__ا را ص_الح ناميده است.(2) اين روايت در جلد هفتم بح__ارالان_وار نيز آمده است.

1- البحرانى، «تفسير البرهان»، 1/392 .

2- مجلسى، «بحارالانوار»، جلد هفتم (ترجمه) 29، مجمع البيان، 5/228 .

(164) صداقت و سيماى صادقين

خاصى دارد را اضافه به صدق مى كند مانند قدم صدق، مُبَّؤَا صدق، مُخْ__رَج ص__دق، مُ_دْخَ__ل ص__دق، لِس__ان ص__دق، مَقْعَد ص_دق. (1)

راغب در مفردات مى گويد هركارى كه از نظر ظاهر و باطن خوب و بدون نقص باشد به صدق تعبير مى شود و آن فعلى كه با آن وصف مى ش__ود به ص_دق اضافه مى گردد. (2)

در مجمع البحرين آمده هر چيزى كه به صلاح و خير نسبت داده مى شود به آن صدق اضافه مى شود. (3)

علامه طباطبايى در تفسير الميزان در اين رابطه مى فرمايند وقتى چيزى را به صدق اضافه مى كنند براى دلالت بر آن است كه لوازم معنى و آث__ارى كه از آن ش__ى ء مطل__وب است به راستى و از روى صداقت در آن وجود داشته باشد و آن شى ء در هيچكدام از آثارى كه به لسان الت__زامى خ__ود ب__ه آن دلالت دارد و ب__ه ط__الب__ان وعده مى دهد دروغ نمى گويد (4) در ادامه اين مطلب درباره واژه ه__ايى كه اضافه به ص__دق ش__ده ان__د بح__ث مى نم_اييم.

1- مكتب اسلام، شماره 12، «مسيح در قرآن»، 25 .

2- راغب، «مفردات»، 2/541 .

3- طريحى، «مجمع البحرين»، 5/595 .

4- طباطبايى، «ترجمه و تفسير الميزان»، 10/190 .

واژه صدق در قرآن كريم (167)

او سرانجام تنها نماند پيروان فراوانى در تمام قرون و اعصار پيدا كرد به طورى كه همه خداپرستان جهان به وجودش افتخار مى كنند. خداوند در سوره مريم مى فرمايد: هنگامى كه ابراهيم از آن بت پرستان و از آنچه غير از اللّه مى پرستيدند كناره گيرى كرد و ما اسحق و بعد از اسحق فرزندش يعقوب را به او بخشيديم و هريك از آن ها را پيامبر بزرگى قرار داديم، ما به آن ها از رحمت خود بخشيديم و سرانجام براى اين پدر و فرزندانش نام نيك و زبان خير و مقام برجسته در ميان همه امت ها قرار دادي__م «وَ جَعَلْن__ا لَهُ__مْ لِس__انَ صِ_دْقٍ عَلِيّا» (3)

در تفسير مجمع البيان در تفسير اين آيه چنين آمده، اين آيه يعنى و آن ها را در ميان مردم مورد احترام قرار داديم و نام نيكوى آنان را زبانزد خاص و عام كرديم و پيروان همه اديان ابراهيم و ذريّه او را دوست دارن__د و ثن__اخ__وان آن ه__ا هستن_د. (1)

1- 84 / شعراء .

2- 50 / مريم .

3- 50 / مريم .

(168) صداقت و سيماى صادقين

علامه طباطبايى در تفسير اين آيه مى گويند كلمه لسان در اين آيه به معناى ذكر خير در مردم يا ذكر شر است و اگر به صدق اضافه شود معنايش ثناء جليل مردم و در واقع ثنايى است كه در آن دروغ نباشد و كلمه عالى به معناى رفيع است و معنايش اين است كه براى آنان ثناى جميلى راست و رفيع القدر قرار داديم. (2)

در تفسي__ر نم__ون__ه ني__ز لس__ان به معن__ى ي__ادى است كه از انسان در ميان مردم مى شود و هنگامى كه آن را اضافه به ص__دق كني__م

و لس__ان الصدق بگوييم به معنى ياد خير و نام نيك و خاطره خوب در ميان مردم است و هنگامى كه با كلمه عليا كه به معنى عالى و برجسته است ضميم__ه ش__ود مفه__ومش اين خواهد بود كه خاطره بسيار خ__وب از كس__ى در ميان مردم بماند. (3)

در سوره شعراء دعاى حضرت ابراهيم عليه السلام در اين باره مطرح شده است كه مى فرمايد: «وَ اجْعَلْ لى لِسانَ صِدْقٍ فِى الاخِرينَ: خدايا براى م__ن در مي____ان ام__ت ه__اى آين____ده لس__ان ص___دق ق___رار ده.» (4)

ناگفته پيدا است ابراهيم نمى خواهد با اين تقاضا خواهش دل

1- طبرسى، «ترجمه تفسير مجمع البيان»، 15/176 .

2- طباطبايى، «ترجمه و تفسي_ر المي_زان»، 14/89 .

3- مك__ارم شي__رازى، «تفسي__ر نم__ونه»، 13/87 .

4- 84 / شعراء .

واژه صدق در قرآن كريم (169)

خويش را برآورد، بلكه هدفش اين است كه دشمنان نتوانند تاريخ زندگى او را كه فوق العاده انس__ان س__از ب__وده به بوته فراموشى بيفكنند و او را كه مى تواند الگويى براى مردم جهان باشد براى هميشه از خ___اط__ره ه_ا مح__و كنن__د.

زيرا گرچه در آن زمان بت پرستان مى خواستند آن چنان ابراهيم و دودمانش از جامعه انسانى طرد شوند كه كمترين اثر و خبرى از آنان باقى نماند و براى هميشه فراموش شوند، اما به عكس خداوند به خاطر ايثارها و استقامتشان در اداى رسالتى كه برعهده داشتند آن چنان آن ها را بلندآوازه ساخت كه همواره بر زبان هاى مردم جهان قرار داشته و دارند و به عنوان اسوه و الگويى از خداشناسى و جهاد و پاكى و تقوا و مب__ارزه شن__اخت__ه ش_ده اند. (1)

البته علامه طباطبايى در تفسير اين آيه مى فرمايند: اضافه لسان بر كلمه صدق اضافه لامى است كه اختصاص

را مى رساند، يعنى زبانى كه جز به راستى تكلم نمى كند اين است كه خداى تعالى در قرون آخر فرزندى به او دهد كه زبان صدق او باشد يعنى لسانى باشد مانند لسان خودش، كه منويات او را بگويد، همان طور كه زبان خود او از منوياتش سخن مى گويد پس برگشت معنا به اين است كه خداوند در قرون آخرالزمان كسى را مبعوث كند كه به دعوت وى قيام نمايد، مردم را به كي__ش و مل__ت او ك__ه هم__ان مل__ت ت__وحي__د است دع__وت كن__د.

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 13/87 .

(170) صداقت و سيماى صادقين

و بنابراين آيه موردبحث در معناى آيه سوره صافات است كه بعد از ذكر ابراهيم عليه السلام مى فرمايد: «وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِى الاْخِرينَ» (1) و اين جمله بعد از ذكر جمعى از انبياء عليه السلام نيز آمده مانند نوح و موسى و هارون و الياس و همچنين در سوره مريم بعد از ذكر زكريا و يحيى و عيسى و ابراهيم و موسى و هارون فرموده «وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيّا» پس مقصود اين است كه دعوت اين بزرگواران بعد از رفتنشان نيز باقى بماند و خدا رسولانى مانند خود ايشان به اين منظور مبعوث فرمايد بعضى از مفسرين گفته اند مراد به لسان صدق در آخرين، بعثت خاتم الانبياء صلوات اللّه عليه است از خود آن جناب هم روايت شده كه فرمود من دعاى پدر ابراهيم هستم و مؤيد اين قول آن است كه در چند جاى قرآن دين آن جناب را ملت ابراهيم خوانده است و در اين صورت معناى آيه همان معنايى مى شودكه خداى تعالى آن را از قول ابراهيم و اسماعيل عليه السلام موقع بناى كعبه حكايت كرده كه

گفتند: «رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا اُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ...» (2) تا آنجا كه عرضه مى دارند «رَبَّنا وَ ابْعَثْ فيهِمْ رَسُولاًمِنْهُمْ يَتْلُواعَلَيْهِمْاياتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكّيهِمْ...» (3) (4)

پروردگارا در ميان فرزندان ما پيامبرى مبعوث كن كه آيات تو را به آن ه__ا بخ__وان__د و ب__ه آن__ان كت__اب و حكم__ت بياموزد و آن ها را پاكيزه كند و رشد دهد.

1- 108 / صافات .

2- 128 / بقره .

3- 129 / بقره .

4- طباطبايى، «ترجمه تفسير الميزان»، 15/424 و 425 .

واژه صدق در قرآن كريم (171)

و اي__ن تق__اض__ا ب__ا ظه__ور پي__امب__ر اس__لام صلى الله عليه و آله تحقق يافت و ذكر خير ابراهيم از اين طريق در اين امت بزرگ تداوم گ__رف__ت. (1)

البته بعضى ديگر نيز مراد از لسان صدق در آخرين را ذكر جميل و ستايش نيكوى او تا قيامت را در نظر گرفته اند چنان چه در تفسير نمونه ذكر شده كه چنين بيان مى كند آيه «وَ اجْعَلْ لى لِسانَ صِدْقٍ فِى الاخِرينَ» به اين معنا است كه حضرت ابراهيم از خداوند مى خواهد كه آن چنان كن كه ياد من در خاطره ها بماند و خط و برنامه من در ميان آيندگان ادامه يابد، اسوه و الگويى باشم كه به من اقتدا كنند و پايه گذار مكتبى باشم كه به وسيله آن راه تو را بي__ام_وزن_د و در خ_ط تو ح__ركت كنند.

خداوند اين دعاى ابراهيم عليه السلام را نيز به اجابت رساند، همان گونه كه در سوره مريم فرموده «وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيّا» ما براى ابراهيم و اسحق و يعقوب ذكر خير و لسان صدق برجسته و والايى قرار داديم. (2)

لسان به معناى ذكر خير و نام نيك و يا به معنى زبان

راستين در روايات نيز آمده است. اميرالمؤمنين على عليه السلام مى فرمايند: «وَ لِسانُ الصِّدْقِ يَجْعَلُهُ اللّهُ لِلْمَرْءِ فِى النّاسِ خَيْرٌ لّهُ مِنَ الْمالِ يَرِثُهُ (يَأْكُلُهُ وَ يُورِثُهُ)». (نهج البلاغه)

زبان راستين يا نام نيكى كه خداوند براى كسى در ميان مردم قرار مى دهد از ثروت فراوانى كه ديگران از او ارث ببرند بهتر است (از مالى كه هم خ__ودش به__ره گيرد و هم به ارث بگذارند بهتر است).

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 15/262 .

2- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 15/262 .

(172) صداقت و سيماى صادقين

اصولاً قطع نظر از جنبه هاى معنوى گاهى حسن شهرت در ميان مردم مى تواند براى انسان و فرزندانش سرمايه عظيمى گردد. (1)

البته لسان صدق در اين حديث به معناى زبان راستين نيز ترجمه شده است چنانچه در ترجمه و شرح نهج البلاغه اثر علامه محمّدتقى جعف__رى در ش__رح اين روايت، چني__ن آم__ده است: م_وقعى كه خداوند به يك انسان زبان راستين در ميان مردم مى دهد، انعكاسش ب__راى او بهت__ر از م__الى است كه ديگ__ران از او ارث ببرند.

در واقع فايده زبان راستين كه در جامعه منعكس مى گردد بهتر از مالى است كه بى اختيار در دست وارث قرار مى گيرد مفاد جمله مورد تفسير فوق العاده سازنده و اصلاح كننده فرد و اجتماع است.

مالى كه بدون تحمل رنج و مشقت در اختيار فرد يا افرادى قرار مى گيرد دو حالت دارد: حالت اول: شخصى است كه مالى از خود به ارث مى گذارد و مى رود، هيچ نيتى و قصدى در اندوختن آن مال جز تملك خود آن مال نداشته است، مسلم است كه مال مزبور پس از گسيخته شدن ارتباط آن با صاحبش

چيزى جامد است كه بالاخره مانند ديگر اشياء مستهلك مى گردد و از بين مى رود و مسئوليت آن به عهده كسى است كه آن را اندوخته و از خود به عنوان ماترك گذاشته و مسئوليتى ديگر برعهده بازماندگان آن شخص است كه از آن مال چه مى خواهند و در چه راهى آن را مصرف خواهند كرد.

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 13/87 .

واژه صدق در قرآن كريم (173)

حالت دوم: وقتى است كه شخصى كه مال را اندوخته است از راه كاملاً مشروع و محاسبه شده و به وسيله دسترنج و تحمل مشقت بوده و با اين نيت كه ضرورت زندگى خود را به وسيله آن مال تأمين و در صورت اضافى بودن بر ضرورت هاى زندگيش آن مازاد را در تأمين زن__دگى ديگ__ر اف__راد و ج__امع__ه به ك__ار بين_دازد.

همچنين با فعاليت هاى عضوى و عضلانى مالى را به وجود آورده است كه مى تواند محصول مفيد براى جامعه داشته باشد، مسلم است كه چنين نيت و قصد انسانى، با اين كه تغييرى در نمود عينى مال وارد نمى آورد با عنوان باقيات صالحات موجب افزايش عظمت و اعتلاى شخصيت صاحب مال مى باشد، اما زبان راستين كه تجسمى عينى از اصول عاليه انسانى است به هر حال صفا و نورانيتى در جوّ جامعه به وجود مى آورد كه در پيشبرد ارزش هاى تكاملى انسانى كمك شايانى مى نمايد.

ما در دوران خود راستگويانى را ديده ايم كه با اين كه از نعمت دانش و معرفت حرفه اى برخوردار نبودند اما وجودشان به عنوان يك مربى، اشعه تربيت سازنده اى را در وابستگان و خويشاوندان و حتى بيگ__انگ__انى كه ارتباطى با آن ها داشته اند منتشر مى ساخته است. (1)

1- جعفرى، «ترجمه

و شرح نهج البلاغه»، 5/83 .

(174) صداقت و سيماى صادقين

يعنى قدمى كه منسوب است به صدق صاحب ق__دم يا به اين معنى كه چون صاحب قدم شخص راست و ص__ادقى است، ق_دم نيز راست و صادق است.

1- 2 / يونس .

2- طبرسى، «مجمع البيان»، 6/88 .

3- همان مدرك .

4- 55 / قمر .

واژه صدق در قرآن كريم (175)

در اين جا معناى ديگرى نيز براى صدق مى توان كرد و آن اين است كه مراد از صدق، طبيعت صدق باشد گويى كه صدق و كذب داراى قدمند. قدم صدق آن است كه ثابت مى ماند و از بين نمى رود. (1)

در تفسير نمونه نيز سه تفسير براى اين آيه ذكر شده نخست اين كه قدم صدق اشاره به آن است كه ايمان سابقه فطرى دارد و در حقيقت مؤمنان با ابراز ايمان، مقتضاى فطرت خود را تصديق و تأكيد كرده اند، زيرا يكى از معانى قدم، سابقه است چنان كه مى گويند «لِفُلانٍ قَدَمٌ فِى الاِْسْلامِ يا قَدَمٌ فِى الْحَرْبِ يعنى فلانكس در اسلام يا در جنگ و مبارزه سابقه دارد.

دوم اين كه اشاره به مسأله معاد و نعمت هاى آخرت باشد زيرا يكى از معانى قدم مقام و منزلت است به تناسب اين كه انسان با پاى خود به منزلگاهش وارد مى شود، يعنى براى افراد باايمان مقام و منزلت ثابت و مسلم__ى در پيشگ__اه خ__دا است كه هي__چ چي__ز نمى ت__وان__د آن را تغيي__ر ده__د و دگ_رگ_ون سازد.

1- طباطبايى، «تفسير الميزان»، 10/12 و 11 .

(176) صداقت و سيماى صادقين

سوم اين كه قدم به معنى پيشوا و رهبر است، يعنى براى مؤمنان پيشوا و رهبرى صادق فرستاده شده است. روايات متعددى كه در تفاسير شيعه و اهل تسنن در ذيل اين آيه

وارد شده و قدم صدق را به شخص پيامبر صلى الله عليه و آله يا ولايت على عليه السلام تفسير كرده است مؤيد همين معنى است. (1) محتمل است منظور از قدم صدق خود اعمال صالح باشد كه در پيشگاه خدا براى آن ها و به كوشش و تلاش آن ها ذخيره شده است نه پاداش آن اعمال. (2)

در دعاها نيز قدم صدق آمده چنان چه در زيارت عاشورا در دو مورد طلب قدم صدق از خداوند مى نمائيم: «فَأسْئَلُ اللّه اَنْ يُثَبِّتَ لى عِنْدَكُم قَ_دَمَ صِدْقٍ فِى الدُّنْي_ا وَ الاْخِرَةِ».

و در آخر دعا مى خوانيم: «اَللّهُمَّ ارْزُقْنى شَفاعَةَ الْحُسَيْنِ يَوْمَ الْوُرُودِ وَ ثَبِّتْ لى قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَكَ مَعَ الْحُسَيْنِ وَ اَصْحابِ الْحُسَيْنِ الَّذينَ بَذَلُوا مُهَجَهُ____مْ دُونَ الْحُسَيْ___نِ عليه السلام ».

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 8/216 .

2- مكتب اسلام، سال 34، ش 12، راستى در فضيلت، 26 .

واژه صدق در قرآن كريم (177)

قربى است كه بعدى ندارد، نعمتى است كه نقمت با آن نيست، سرورى است كه غمى با آن نمى باشد و بقايى است كه فنايى با آن نيست. (2) در واقع جايگاه پرهيزكاران جايگاهى صدق است و هيچگونه باطل و بيهودگى در آن راه ندارد سراسر حق است و تمام وعده هاى خداوند درباره بهشت در آن جا عينيت مى يابد و صدق آن ها آشكار مى شود. (3)

در تفسير صافى مقعد صدق را مقام حق مكانى كه مورد رضايت خداوند است و هيچگونه لغو و گن_اهى در آن نيست تفسي__ر نموده. (1)

1- 55 / قمر .

2- طباطبايى، «تفسير الميزان»، 19 .

3- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 23/80 .

(178) صداقت و سيماى صادقين

در تفسير مجمع البيان نيز مقعد صدق به معنى مجلس حقى كه بيهودگى و اتهام گناه در آن نيست ترجمه شده البته علاوه بر آن نظرات ديگر نيز مطرح شده از جمله آن كه بعضى مى گويند منظور توصيف بر صدق است يعنى مى فرمايد براى آنكه آنجا مقام بلند و پسنديده است و بعضى مى گويند براى دوام نعمت است در آن جا و بعضى گفته اند براى آنكه خداوند وعده راست داد به اولياء خودش كه در (عِنْدَ مَليكٍ مُقْتَدِرٍ) نزد خداى سبحان مى باشند و مقصود قرب مكانى نيست و خداوند اجل و اعلاى از مكان است بلكه مراد اين است كه ايشان در كنف او و پناه او و كفايت اويند چونكه به ايشان انواع مرحمت و فضل خ__داون__د سبح_ان مى رس__د. (2)

به هرحال ويژگى ديگرى كه اين جايگاه دارد اين است كه در جوار و قرب خدا است، همان چيزى كه از كلمه عِنْدَ (نزد) استفاده مى شود

كه اشاره به نهايت قرب و نزديكى و معنوى است نه جسمانى، آن هم نسبت به خداوندى كه هم مالك است و هم قادر، هرگونه نعمت و موهبتى در قبضه قدرت و در فرمان حكومت و مالكيت او است و به همين دليل در پذيرايى اين ميهمانان گرامى فروگذار نخواهد كرد و تنها خودش مى داند چه مواهبى براى آن ها آماده ساخته است. قابل توجه اين كه در اين دو آيه كه سخن از مواهب و پاداش هاى بهشتيان است نخست از مواهب مادى آن ها كه باغ هاى وسيع و نهرهاى جارى است سخن مى گويد، سپس از پاداش بزرگ معنوى آن ها كه حضور در پيشگاه قرب مَليكٍ مُقْتَدِرٍ است سخن به ميان آورده و انسان را مرحله آماده مى كند و روح او را به پرواز درآورده و در شور و نشاط فرو مى برد، به خصوص كه تعبيراتى همچون مَلي_ك و مُقْتَدِر و نيز مَقْعَد صِدْق همگى دلالت بر دوام و بقاى اين حضور و قرب معنوى دارد.

1- فيض كاشانى، «تفسير الصافى»، 4/262 .

2- طبرسى، «تفسير مجمع البيان»، 24/52 .

واژه صدق در قرآن كريم (179)

در كتاب ثواب الاعمال آمده كه ابونعيم از جابر روايت كرده گفت روزى در بين آن كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در مسجد مدينه (نشسته) بود بعضى از اصحابش سخن از بهشت به ميان آوردند، رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود اى ابادجانه مگر متوجه نشده اى كه هركس ما را دوست بدارد و با محبت ما آزمايش شده باشد خداى تعالى او را با ما محشور خواهد ك___رد آن گ___اه اي___ن آي__ه را ت__لاوت ف__رم___ود (فى مَقْعَ_دِ صِ_دْقٍ عِنْ____دَ مَلي___كٍ مُقْتَ__دِرٍ).

در كتاب روح المعانى در ذيل جمله

مقعد صدق آمده كه امام جعفرالصادق عليه السلام در اين ب__اره ف__رم__وده معن__اى اين كه خداى تعالى در اين آيه مكان و مجلس را با كلمه «صدق» ست__وده است ك__ه در آن مجلس به ج__ز اه__ل صدق كسى نخواهد نشست. (1)

1- طباطبايى، «تفسير الميزان»، 19 .

(180) صداقت و سيماى صادقين

پاكى و نيكى اين سرزمين است و به همين جهت تناسب با سرزمين شام و فلسطين دارد كه منزلگاه انبياء و پيامبران الهى بود.

1- 93 / يونس .

2- طبرسى، «ترجمه تفسير مجمع البيان»، 11/353 .

3- طب__اطب__ايى، «تفسي__ر المي___زان»، 10/190 .

واژه صدق در قرآن كريم (181)

اين مطلب در تفسير صافى نيز بيان شده است. البته در همه تفاسير آمده كه گروهى نيز احتمال داده اند كه منظور سرزمين مصر باشد زيرا همان گونه كه قرآن در سوره دخان مى گويد پس از نابودى فرعونيان باغ ها و چشمه ها و سرزمين ها و قصرها و نعمت هايى از آن ها به جاى ماند و آن هارا به گروه ديگرى يعنى بنى اسرائيل داديم (25 تا28/دخان) و نيز همين مضمون در سوره شعراء آيه 57 تا 59 آمده و در آخر آن مى خوانيم «وَ اَوْرَثْناها بَنى اِسْرائِيلَ...: ما اين باغ ها و چشمه ها و گنج ها و قصرها را به بنى اسرائيل داديم....» از اين آيات برمى آيد كه بنى اسرائيل قبل از هجرت به سرزمين شام، مدتى در مصر ماندند و از بركات آن سرزمين پربار بهره گرفتند. (1)

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 8/379 .

(182) صداقت و سيماى صادقين

لطف و رحمتش را بر ما محق__ق ف__رم__ود ما را وارث همه سرزمين بهشت گردانيد تا هر جاى آن بخ__واهي_م من__زل گزينيم (بلى آن روز) پاداش نيكوكاران بسي__ار نيك__و خ__واه_د ب_ود.» (3)

اين حوادث نسبتا دور مانند خواب يوسف كه مى گويند بعد از چهل سال به تحق__ق پي__وس__ت و بعض__ى در آينده نزديك تر مانند خ_واب ع__زي__ز مص__ر و هم بندهاى يوسف كه ب____ه وق__وع پي_وست.

در غير اين سوره اشاره به خواب هاى تعبيردار ديگرى نيز شده مانند رؤياى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه در سوره فتح به آن اشاره شده و خواب ابراهيم عليه السلام كه در سوره صافات آمده، اين خواب هم فرمان الهى بود و هم تعبير داشت. (1)

نگاهى بر رؤياى صادقه (187)

در روايتى از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين مى خوانيم: «اَلرُّؤْيا ثَلاثَةٌ بُشْرى مِنَ اللّهِ وَ تَحْزينٌ مِنَ الشَّيْطانِ وَالَّذى يُحَدِّثُ بِهِ الاِْنْسانُ نَفْسَهُ فَيَراهُ فى مَنامِه،» خواب و رويا سه گونه است گاهى بشارتى از ناحيه خداوند است، گاه وسيله غم و اندوه از سوى شيطان و گاه مسائلى است كه انسان در فك___ر خ___ود مى پ__روران__د و آن را در خ___واب مى بين__د.

روشن است كه خواب هاى شيطانى چيزى نيست كه تعبير داشته باشد اما خواب هاى رحمانى كه جنبه بشارت دارد حتما بايد خوابى ب__اش__د ك__ه از ح__ادث_ه مسرت بخش در آينده پرده بردارد. (2)

فلاسفه روحى مى گويند كه خواب و رؤيا برچند قسم است:

1 _ خواب هاى مربوط به گ__ذشت__ه زن__دگ__ى و امي__ال و آرزوها كه بخ__ش مهم__ى از خ__واب هاى انس___ان را تشكي__ل مى ده__د.

2 _ خواب هاى پريشان و نامفهوم كه معلول فعاليت توهم خيال است (اگ__رچ__ه ممكن است انگي__زه هاى روان__ى داشت__ه ب_اش__د).

3 _ خواب هايى كه مربوط به آينده است و از آن گ__واهى مى ده__د.

شك نيست كه خواب هاى مربوط به زندگى گذشته و جان گرفتن و تجس__م صحنه هايى كه انس__ان در طول زندگ__ى خود دي__ده است تعبير خاصى

ندارند، همچنين خواب هاى پريشان و به اصطلاح

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 9/311 .

2- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 9/312 .

(188) صداقت و سيماى صادقين

(اَضْغاثُ اَحْلامٍ) كه نتيجه افكار پريشان و همانند افكارى است كه انسان در حال تب و هذيان پيدا مى كند نيز تعبير خاصى نسبت به مسائل آينده زندگى نمى تواند داشته باشد اگرچه روانشناسان و روانكاوان از آن ها به عنوان دريچه اى براى دست يافتن به ضمير ناآگاه بشرى استفاده كرده و آن ها را كليدى براى درمان بيمارى هاى روانى مى دانند، بنابراين تعبير خواب آن ها براى كشف اسرار روان و سرچشمه بيمارى ها است نه براى كشف حوادث آينده زندگى. (1)

اما خواب هاى مربوط به آينده نيز داراى دو شعبه است، قسمتى خواب هاى صريح و روشن مى باشند كه به هيچ وجه تعبيرى نمى خواهند و گاهى بدون كمترين تفاوتى با نهايت تعجب در آينده دور يا ن__زدي__ك تحق__ق مى پ__ذي__رد مى باشد، دوم خواب هايى است كه در عين حكايت از حوادث آينده بر اثر عوامل خاص ذهنى و روح__ى تغيير شك__ل يافته و نيازمند به تعبي__ر است.

براى هريك از اين خواب ها نمونه هاى زيادى وجود دارد كه همه آن ها را نمى توان انكار كرد، نه تنها در منابع مذهبى و كتب تاريخى نم__ون__ه هايى از آن ذك__ر ش__ده بلك__ه در زن__دگ__ى خص__وص__ى خ__ود م__ا ي__ا كس__انى كه مى شناسم مكرر رخ داده است به اندازه اى كه هرگز نمى ت__وان همه را معلول تصادف دانست. (2)

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 9/314 .

2- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 9/315 .

نگاهى بر رؤياى صادقه (189)

سخن لطيفى از مرحوم بوعلى رسيده است كه اگر كسى در گفتار و نوشتار و به طور كلى در همه بخش هاى

سنت و سيرتش راستگو باشد، خ__واب ه__اى راس__ت مى بيند.

روح انسان دروغگو مانند چشم اَحول است و حقيقت را درست نمى بيند، در عالم رويا حقيقت را به انسان نشان مى دهند، ولى كسانى كه در بيدارى خيال پرداز و پرحرفند و مرز حلال و حرام را نمى شناسند سرانجام به روياهايى مى رسند كه معبر را از تعبير عاجز مى كند و به اَضْغاثُ اَحْلامٍ مرسوم شده است.

ولى روح انسان مستقيم و راستگو صادق است و روح صادق هنگامى كه سخن مى گويد درست مى گويد و اين نشانه اين است كه درس__ت مى بيند، بنابراين چنين كسى هم صدق خبرى دارد و هم صِدْق مُخْبَرى دارد يعنى هم درست مى بيند و هم درست خبر مى دهد و هم واقع مى شود، چون او آن چه را كه بايد اتفاق بيفتد ديده و درست ديده است، بنابراين ما اگر بخواهيم ببينيم كه راستگو هستيم يا نه راه ه__اي_ى دارد كه يك__ى از آن ه_ا ب__ررس_ى خ__واب ه_ايمان است. (1)

در ادام___ه ب__ه ب__ررس__ى روي__اه__اى ص__ادق__ه اى كه در قرآن مط__رح شده است مى پردازيم.

در آيات ابتداى سوره يوسف مى خوانيم كه يعقوب علاوه بر آن كه فرزندش يوسف را از بازگو كردن خواب خود به برادران برحذر داشت

1- جوادى آملى، «تفسير موضوعى قرآن كريم»، 11/248 .

(190) صداقت و سيماى صادقين

جواب را به طور اجمالى براى او تعبير كرد و به او گفت تو برگزيده خدا خواهى شد و تعبير خواب به تو خواهد آموخت و نعمتش را بر تو و آل يعقوب تمام خواهد كرد.

دلالت خواب يوسف بر اينكه او در آينده به مقام هاى بزرگ معنوى و مادى خواهد رسيد كاملاً قابل درك است ولى اين سؤال پيش مى آيد

كه مسأله آگاهى يوسف از تعبير خواب در آينده چگونه از روياى يوسف ب__راى يعق__وب كش__ف شد؟ آيا اين خبر تصادفى بود كه يعقوب به يوسف داد و كارى به خواب او نداشت و يا آن را از همان خواب يوسف كشف كرد؟

ظاهر اين است كه يعقوب اين مسأله را از خواب يوسف فهميد و اين ممكن است از يكى از دو راه بوده باشد نخست اينكه يوسف در آن سن و سال كم اين خواب را به طور خصوصى و دور از چشم برادران براى پدر نقل كرد چراكه پدر به او توصيه كرد در كتمان آن بكوشد و اين نشان مى دهد كه يوسف نيز از خواب خود احساس خاصى داشت آن را در جمع مطرح نكرد، وجود چنين احساسى در كودك كم سن و سالى مانند يوسف دليل بر اين است كه او يك نوع آمادگى روحى براى كشف تعبي__ر خ__واب دارد و پ__در احساس كرد با پرورش اين آمادگى او در آين____ده آگ__اهى وسيع__ى در اي__ن زمين____ه پي__دا خ__واه__د ك__رد.

ديگر اينكه ارتباط پيامبران با عالم غيب از چند طريق بوده است گاهى از طريق الهامات قلبى، گاهى از طريق نزول فرشته وحى و گاه از طريق خواب، گرچه يوسف در آن زمان، هنوز به مقام نبوت نرسيده بود

نگاهى بر رؤياى صادقه (191)

اما وقوع چنين خواب معنى دارى براى يوسف نشان مى داد كه او در آينده از اين طريق با عالم غيب ارتباط خواهد گرفت و طبعا بايد تعبير و مفه__وم خ__واب را ب__دان__د ت__ا بت_واند چنين رابطه اى داشته باشد. (1)

مورد ديگرى كه در قرآن رويايى صادقه مطرح مى شود روياى صادقه پيامبر اكرم

صلى الله عليه و آله بود به اين ترتيب كه پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه خوابى ديد كه به اتفاق يارانش براى انجام مناسك عمره وارد مكه مى شوند و اين خواب را براى ياران بيان كرد، همگى شاد و خوشحال شدند اما چون جمعى تصور مى كردند كه تعبير و تحقق اين خواب در همان سال واقع خواهد شد، هنگامى كه مشركان راه ورود به مكه را در حُدَيْبِيَّة به روى آن ها بستند گرفتار شك و ترديد شدند كه مگر روياى پيامبر صلى الله عليه و آله هم ممكن است نادرست از آب درآيد؟ مگر بنا نبود ما به زيارت خانه خدا مشرف شويم؟ پس چه شد اين وعده و كجا رفت آن خواب رحمانى؟

پيامبر صلى الله عليه و آله در پاسخ به اين سؤال فرمود: مگر من به شما گفتم اين روي__ا همي__ن امس__ال تحق__ق خ__واه__د ي__اف__ت؟ و آيه ذيل در همين رابطه در طريق بازگشت به مدينه نازل شد و تأكيد كرد كه اين روياى صادقه بوده و چنين مسأله حتمى و قطعى و انجام شدنى است.

«لَقَدْ صَدَقَ اللّهُ رَسُولَهُ الرُّءْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ اِنْ شاءَ اللّهُ امِنينَ مُحَلِّقينَ رُؤُسَكُ__مْ وَ مُقَصِّ__رينَ لا تَخافُونَ فَعَلِ_مَ م_ا لَ_مْ تَعْلَم__وُا فَجَعَ__لَ مِ__نْ دوُنِ ذلِ__كَ فَتْح__ا قَريبا.» (1)

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 9/318 و 317 .

(192) صداقت و سيماى صادقين

خداوند آنچه را به پيامبرش در عالم خواب نشان داده راست بود، به طور قطع همه شما به خواست خدا وارد مسجد الحرام مى شويد در نهايت امنيت و در حالى كه سرهاى خود را تراشيده، يا ناخن هاى خود را كوتاه كرده و از هيچ كس ترس و وحشتى نداريد، ولى خداوند چيزهايى مى دانست كه شما نمى دانستيد (و

در اين تأخير حكمتى بود) و قب__ل از آن فت_ح ن_زديك_ى (براى شما) قرار داد.

مورد ديگرى كه در قرآن روياى صادقه مطرح مى شود در مورد حضرت ابراهيم عليه السلام است كه در سوره صافات مى فرمايد: «قالَ يا بُنَىَّ اِنّى اَرى فِى الْمَنامِ اَنّى اَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ماذا تَرى: ابراهيم به اسماعيل گفت فرزندم من در خواب ديدم كه بايد تو را ذبح كنم.»

در ادامه آيه مى فرمايد: «قالَ يا اَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنى اِنْ شاءَاللّهُ مِنَ الصّابِرينَ» (2) فرزند كه نسخه اى از وجود ايثارگر پدر بود، با آغوش باز و از روى طيب خاطر از اين فرمان الهى استقبال كرد و با صراحت و ق__اطعي__ت گف__ت پدرم هر دستورى به تو داده شد اجرا كن كه به خواست خ__دا م__را از ص__ابران خ__واه__ى يافت.

فَلَمّ_ا اَسْلَم_ا وَ تَلَّ_هُ لِلْجَبينِ. وَ ن_ادَيْن_اهُ اَنْ ي_ا اِبْ_راهيمُ. قَدْ صَدَّقْتَ الرُّءْيا اِنّا كَذلِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنينَ: پس هنگامى كه در تسليم آمد و آماده شدند و ابراهيم جبين فرزند را بر خاك نهاد، او را ندا داديم كه اى ابراهيم آنچه در خواب مأموريت يافتى انجام دادى و ما اين گونه نيكوكاران را جزا و پاداش مى دهيم.» (1) (2)

1- 27 / فتح .

2- 102 / صافات .

نگاهى بر رؤياى صادقه (193)

ام__ا چگ__ون__ه خ__واب اب__راهي__م عليه السلام مى توانست حجت باشد؟

در پاسخ اين سؤال گاه گفته مى شود كه خواب هاى انبياء هرگز خواب شيطانى يا مولود فعاليت قوه واهمه نيست بلكه گوشه اى از ب__رن__امه نب__وّت و وح__ى آن ه__ا اس__ت.

و به عبارت ديگر ارتباط انبياء با مصدر وحى گاهى به صورت القاء به قلب است و گاه از طريق ديدن فرشته وحى و گاه از راه

شنيدن امواج صوتى كه به فرمان خدا ايجاد شده و گاه از طريق خواب است و به اين ترتيب در خواب هاى آن ها هيچ گونه خطا و اشتباهى وجود ندارد و آنچه در خواب مى بينند درست همانند چيزى است كه در بيدارى مى بينند و گاه گفته مى شود كه ابراهيم عليه السلام در حال بيدارى از طريق وحى آگاهى يافت كه بايد به خوابى كه در زمينه ذبح مى بيند عمل كند. (3)

و گاه گفته مى شود قرائن مختلفى كه در اين خواب بود و از جمله اين كه در سه شب متوالى عينا تكرار شد، براى او علم و يقين ايجاد كرد كه اين يك مأموريت الهى است و نه غير.

به هر حال همه اين تفسيرها ممكن است صحيح باشد و من__اف__اتى ب__ا ه__م ن_دارد و مخ__ال__ف ظ__واه__ر آي__ات ني__ز نمى ب__اش__د. (4)

1- 103 _ 105 / صافات .

2- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 19/112 و 114 .

3- مك__ارم شي__رازى، «تفسير نم__ونه»، 19/122 .

4- مك__ارم شي__رازى، «تفسير نم__ونه»، 19/122 .

(194) صداقت و سيماى صادقين

نيست.» (1)

1- 87 / نساء .

2- 122 / نساء .

مصاديق صدق (197)

نظير اي__ن تعابير در آي__ات ديگرى نيز آمده، آنج__ا كه مى فرمايند: «...وَ اِنّا لَصادِقُونَ» (2) و يا مى فرمايد: «لَقَدْ صَدَقَ اللّهُ رَسُولَ__هُ...» (3) _ «... صَ___دَقَ اللّ__هُ وَ رَسُ____ولُ__هُ...» (4) _ «لَقَ____دْ صَ__دَقَكُ__مُ اللّهُ...»(5).

وعده راست ح_ق

وعده هاى خداوند نيز صدق و حق است و راست ترين وعده ها مى باشد چنان چه مى فرمايد: «وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذى كانُوا يُوعَدوُنَ»(6) و يا «وَعْ__دَ اللّ__هِ حَقّ___ا». (7)

و چگونه وعده صدق نباشد در حالى كه تخلف از وعده يا به خاطر پشيمانى و نادانى است و يا از ضعف و ناتوانى و خداوند از همه اين ام_ور مه__م ت_ر است. (8)

اين مطلب در كلام اميرالمؤمنين على عليه السلام نيز زياد به آن اشاره شده، ايشان در خطبه 109 مى فرمايند: «اَفيضُوا فى ذِكْرِ اللّهِ فَاِنَّهُ اَحْسَنُ الذِّكْرِ، وَارْغَبُوا فيما وَعَدَالْمُتَّقينَ فَإنَّ وَعْدَهُ أصْدَقُ الْوَعْدِ: در بستر ياد خدا روان شويد كه نيكوترين يادها است و به آن چه او به تقواپيشگان

1- 115 / انعام .

2- 146 / انعام و 49 / نمل .

3- 27 / فتح .

4- 22 / احزاب .

5- 152 / آل عمران .

6- 16 / احقاف .

7- 9 / لقمان .

8- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 21/332 .

(198) صداقت و سيماى صادقين

وعده ف__رم__وده است رغب__ت كني__د كه وع__ده خ__دا راست ترين وع__ده ه_ا اس__ت.»(1)

هيچ كس قادر نيست كلم__ات او را دگ__رگ__ون س__ازد و او شن__ونده و دانا است.»(2)

اين آيه اشاره به آن دارد كه كلام الهى همه اش صدق و عدل مى باشد و مفسرين اين آيه را به قرآن تفسير كرده اند. گفته شده كلمه در لغت به معنى گفتار و هرگونه جمله اى است و حتى به سخنان مفصل و طولانى گفته مى شود و گاهى نيز به معنى وعده است، گاهى كلمه به معن__ى دي__ن و آئي__ن و حك_م و دستور مى آيد كه آن ها نيز به همين ريش__ه بازمى گردد.

در اين كه منظور از كلمه در آيه فوق، قرآن است يا دين و آيين خدا يا وعده پيروزى كه به پيامبر صلى الله عليه و آله داده شده، احتمالات مختلفى داده اند كه در عين حال با هم منافاتى ندارند و ممكن است آيه ناظر بر همه آن ها بوده باشد ولى از آن نظر كه در آيات قبل سخن از قرآن در ميان بوده با اين معنى مناسب تر است در حقيقت آيه مى گويد به هيچ وجه قرآن جاى ترديد و شك نيست زيرا از هر نظرى بى عيب و كامل است، تواري__خ و اخب__ار آن همه ص_دق و احكام و قوانين آن همه عدل است.

1- نهج البلاغه / خطبه 109 .

2- 115 / انعام .

مصاديق صدق (199)

و نيز ممكن است منظور از كلمه همان وعده اى باشد كه در جمله بعد يعنى جمله: «لا مُبَ_دِّلَ لِكَلِمتِه: هيچكس نمى تواند تغيير و دگرگونى در كلمات خدا ايجاد كند» آمده است زيرا نظير اين جمله در آيات ديگر قرآن ديده مى شود. (1)

بنابراين تفسير آيه چنين مى شود وعده ما با صدق و عدالت انجام گرفت كه هي__چ ك__س ت__وان__ايى تب__دي_ل

دستورها و فرمان هاى پ__روردگ__ار را ندارد.

و همان طوركه گفته شد آيه مى تواند اشاره به تمام اين معانى باشد. (2)

اميرالمؤمنين على عليه السلام مى فرمايند: «وَاعْلَمُوا اَنَّ هذَا الْقُرْآنَ هُوَ النّاصِحُ الَّذى لا يَغُشُّ وَ الْهادِى الَّذى لا يُضِلُّ وَ الْمُحَدِّثُ الَّذى لا يَكْذِبُ: آگاه باشيد اين قرآن پنددهنده اى است كه انسان را نمى فريبد، هدايت كننده اى است كه گمراه نمى سازد و سخنگويى است كه هرگز دروغ نمى گ__ويد». (3)

و ادامه خطبه مى فرمايند: «وَاعْلَمُوا اَنَّهُ (الْقُرْآنَ) شافِعٌ مُشَفَّعٌ، وَ قائِلٌ مُصَدَّقٌ: و بدانيد قرآن شفاعت كننده اى است كه شفاعتش پذيرفته گ__وين____ده اى اس__ت ك__ه سخن__ش تص__دي__ق مى گ__ردد.»(4) (5)

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 5/411 .

2- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 5/412 .

3- نهج البلاغه، خطبه 176 .

4- نهج البلاغه، خطبه 176 .

5- مكارم شيرازى، «نهج البلاغه با شرح فشرده»، 2/239 .

(200) صداقت و سيماى صادقين

(205)

به هم__ان ان_ديش__ه و حك__م و عم__ل مى ب_اشن_د. (1)

شايد بتوان گفت اگر آن مقامات مى دانستند كه:

اين جهان كوه است و فعل ما ندا سوى ما آيد نداها را صدا

بر من است امروز و فردا بروى است خون همچون من كسى ضايع كى است

اگر آنان مى دانستند كه چنانكه سير كنندگان خود مورد سيرند و نابخردانى كه بر جراحت هاى مردم مى خندند به جراحت خود آنان نيز خواهند خنديد و آنان كه مردم را گريانده اند، خودشان نيز خواهند گريست اگر مى دانستند كه به اصطلاح ادبيات محلى دير و زود دارد ولى سوخت و سوز ندارد، قطعا تاريخ بشرى دگرگون مى گشت ولى بديهى است كه آن تخدير و مستى را كه قدرت (حتى گاهى خيال قدرت) در انس__ان ايج__اد مى كن__د كه از هي__چ شرابى ساخته نيست.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرياد مى زند اگر دلتان به حال خودتان مى سوزد، اگر واقعا موجوديت خودتان براى خودتان مطرح است بياييد به زيردستان و به هيچ كس دروغ نگوييد زيرا امواج آن دروغ به حكم روح انسانى كه نفس واحده است، شما را هم درخور ف__رو خ__واهد برد. (2)

همچنين اميرالمؤمنين در كلامى ديگر مى فرمايند: «فَلْيَصْدُقْ رائِدٌ اَهْلَهُ، وَلْيُحْضِرْ عَقْلَهُ» بايد راهنماى جمعيت به افراد خود راست بگويد و عقل خود را حاضر سازد. (1)

1- جعفرى، «ترجمه و شرح نهج البلاغه»، 19/127 .

2- جعفرى، «ترجمه و شرح نهج البلاغه»، 19/128 .

(206) صداقت و سيماى صادقين

بنابراين صداقت و راستگويى يكى از مهم ترين ويژگى هر رهبرى است كه بدان وسيله هم اداره جامعه ممكن مى شود و هم در تداوم حك__وم__ت نق____ش دارد.

البته درصدر اين رهبران، رهبران الهى هستند كه صداقت بايد

يكى از وي__ژگى هاى آن__ان باشن__د تا بت_وانند جوامع بشرى را هدايت كنند.

مأموريت هدايت خلق و تهذيب نفوس و تعليم و تربيت مردم و اقامه عدل و برچيدان اختلاف و آزاد كردن انسان ها از چنگال اس__ارت ها آن چن__ان سنگي__ن است ك__ه آم__ادگ__ى هاى وي___ژه اى را از نظ__ر جسم__ى و روح____ى و علم____ى و اخ__لاق__ى مى طلب_____د.

به همين دليل كسانى مى توانند بار اين مسئوليت مهم را بر دوش كشند كه در پرتو خودسازى ها از يك سو و امدادهاى الهى از سوى ديگر، براى اين امر آماده شده باشند، مسلما يك فرد عادى و ساخته نش__ده ه__رگ__ز توان__ايى پذيرش چنين مأموريت بزرگى را ندارند. (2)

كه هرگز دروغ نمى گويد و اعمالش سخنان او را تصديق مى نمايد بنابراين زمينه شايستگى براى پذيرش نبوت كه در همه حاملان وحى الهى وجود داشته، همين صدق و راستگويى كامل است كه فرمان خدا را بى كم و كاست به بندگان برساند البته مردم مى توانند با توجه به سابقه زندگى پيامبر به وجود اين ويژگى در او پى ببرند، همان گونه كه مردم مصر يوسف را به عنوان صدّيق شناخته بودند و به او چني____ن خط__اب مى ك__ردن__د: «يُ__وسُ__ف اَيُّهَ__ا الصِّ__دي__قُ». (2)

را در تمام زمينه ها به عنوان شرط اساسى نبوت نپذيرفته اند صدق و راستى را از شرايط نبوت مى دانند. (2)

پيك وحى خدا نيز بيان كرده است در آنجا كه مى گويد: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاَْمينُ. عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِ_نَ الْمُنْذِرينَ: روح الامين قرآن را بر قلب تو نازل كرد تا مردم را ان___ذار كن__ى». (3)

در حقيقت حاملان وحى، اعم از فرشته اى كه واسطه ابلاغ وحى

1- 105 _ 107 / شعراء .

2- مكارم شيرازى، «پيام قرآن»، 7/61 .

3- 193 و 194 / شعراء .

(210) صداقت و سيماى صادقين

است، يا خود پيامبران و يا امامان و جانشينان معصومى كه مأمور ابلاغ وحى الهى يا حفظ آن هستند بايد «امناء خدا در ميان خلق» باشند و توصيف حضرت على عليه السلام و ساير امامان در زيارتنامه معروف امين اللّه «اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا اَمينَ اللّهِ فى اَرْضِه» گواه ديگرى بر اين مدعا است. (1)

آياتى كه در پيرامون معجزه پيامبران وارد شده است،

1- مكارم، «پيام قرآن»، 7/62 .

صداقت لازمه نبوّت انبياء (211)

استفاده مى شود كه معجزه خواهى از پيامبران يك امر فطرى بوده و امت هايى كه پيامبران به سوى آن ها مى رفتند در همان مرحله نخست از آنان تقاضاى معجزه مى كردند. مثلاً هنگامى كه صالح قوم ثمود را از خشم خداوند بيم داد و خود را پيامبر خدا معرفى كرد آنان در پاسخ به وى گفتند: «م__ا اَنْ____تَ اِلاّ بَشَ____رٌ مِثْلُن____ا فَ__أْتِ بِ_ايَ__ةٍ اِنْ كُنْ_تَ مِ_نَ الصّادِقي__نَ» يعنى قوم صالح در پاسخ وى گفتند كه تو بشرى مانند ما هستى، اگر در دعوت خود راستگو هستى آيت و نشانه اى بياور. (1) (2)

گاهى پيش از آنكه خود مردم از پيامبر معجزه اى بطلبند خود آنان به مردم اعلام مى كردند كه ما داراى معجزه هايى هستيم حتى مردم را دعوت مى كردند كه در روزهاى خاصى شاهد معجزه هايى از آنان باشند. به طور مثال وقتى موسى بن عمران عليه السلام با فرعون روبرو شد و رسالت خود را اعلام كرد به وى چنين گفت: «حَقيقٌ عَلىآ اَنْ لاآ اَقُولَ عَلَى اللّهِ اِلاَّ الْحَقَّ قَدْ جِئْتُكُمْ بِبَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاَرْسِلْ مَعِىَ بَنى اِسْرآئيلَ. قالَ اِنْ كُنْتَ جِئْتَ بِآيَ_ةٍ فَأْتِ بِهآ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصّادِقينَ» (3)

يعنى اى فرعون شايسته است كه درباره خدا جز راستى نگويم، من به سوى شما با برهان و آيتى از ناحيه خدايتان آمده ام، از اين نظر ملت اسرائيل را از قيد و بند رها ساز. فرعون در پاسخ گفت اگر در اين ادعا راستگ__و هستى، اعج__از خ__ود را عمل__ى ك__ن.

1- 154 / شعراء .

2- سبحانى، «سيماى اسلام»، 100 و 101 .

3-

105 و 106 / اعراف .

(212) صداقت و سيماى صادقين

و يا هنگامى كه حضرت مسيح مردم را دعوت به رسالت خود نمود، قبل از درخواست مردم معجزه هاى خود را به مردم اعلام نمود و چنين فرمود: «وَ رَسُولاً اِلى بَنى اِسْ_رائيلَ اَنّى قَدْ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ...: من رسول خدا به سوى بنى اسرائيل هستم و براى شما با آيات و معجزه هايى آمده ام و سپس معجزه هاى او را در ذيل آيه شرح مى دهد». (1)

برخى از نويسندگان عصر اخير در دلالت اعجاز بر صدق گفتار پيامبران تشكيك نموده آن را يك نوع دليل اقناعى (نه برهانى) و به تعبير خود يك دليل عامّى كه عَوامُّ النّاسِ را راضى و معتقد مى سازد قلمداد كرده اند.

آن ها مى گويند: هرگز معجزه نمى تواند گواه بر صدق گفتار و مدعاى آورنده آن باشد. زيرا بايد ميان مدعاى پيامبران (رسالت) و برهان و دليلى (معجزه) كه مى آورند رابطه خاصى وجود داشته باشند و ثبوت يكى ثبوت ديگرى را به دنبال آورد. و هرگز چنين رابطه اى ميان مقام نبوت و انجام دادن كارهاى خارق العاده نيست و به عبارت ديگر كسانى كه معجزه را گواه بر حقانيت گفتار پيامبران مى دانند مانند اين است كه ما عمل پيوند قلبى دكترى را گواه بر صحت نظرات او در مسائل نجومى و فضائى و يا موضوعات اجتماعى و سياسى بدانيم. فرض كنيد حضرت مسيح از گل شكل مرغى را ساخت و با يك دميدن آن را به پرواز درآورد و به بيماران پيسى شفا بخشيد و به كسانى كه از نعمت

1- 49 / آل عمران .

صداقت لازمه نبوّت انبياء (213)

بينايى محروم بودند، روشنى و بينايى داد، ولى اين كار چگونه مى تواند

گ__واه بر ص__دق گفت__ار او در مس__ائل مربوط به مبدأ و معاد و تك__الي_ف اخ__لاقى و وظ__اي__ف اجتم_اعى باشد.

وانگهى از آنجا كه ايمان به يك مبدأ و اعتقاد به مقام نبوت يك مسأله ادراكى و عقلانى است پيامبران بايد ما را از طريق اقامه دلائل و رهبرى هاى عملى، به صحت گفتار خود راهنمايى كنند و روح ايمان و عقيده را در ما ايجاد نمايند، نه اينكه دست به كارهاى خارق العاده اى بزنند كه هرگز ارتباطى با مقام و مدعاى آنان ندارد. (1)

پاسخ به اين اشكال را اين گونه مط__رح مى نمائيم:

1 _ جه___ان خ_داي__ى دارد.

2 _ آفريدگار جهان عادل و حكيم است و هرگز كارى خلاف غرض و ه__دف خ__ود انج__ام نمى دهد.

3 _ خداوند خواهان سعادت و هدايت مردم به سوى مبدأ و معاد و آئي__ن ح__ق است و ه__رگ__ز راضى نيست كه مردم راه ضلالت و گم___راه__ى را پي__ش گي_رن__د.

پس از طى اين مراحل سه گانه، اساس پاسخ به اين شبهه يك جمله است و آن اينكه: دادن چنين قدرتى (قدرت بر كارهاى خارق العاده كه از توانايى بشر بيرون است) از جانب خدا بر كسى كه به دروغ ادعاى نب__وت مى كن__د م_وج__ب گم__راهى مردم و نقض غرض خداوند اس__ت و خ__داى حكي__م چني__ن ك__ارى نم__ى كن__د. (1)

1- سبحانى، «سيماى اسلام»، 102 و 103 .

(214) صداقت و سيماى صادقين

زيرا وجود معجزه در دست يك شخص در صورتى سند زنده براى نب__وت او ǘӘʠكه لااق__ل واج__د دو ش__رط ب__اش__د:

1 _ داراى سوابق درخشانى بوده و در طول زندگى خود پا از دايره عدل و انصاف و ساير اصول اخلاقى

فراتر ننهاده باشد.

2 _ شريعت و برنامه او مطابق عقل و خرد، موافق فطرت و سرشت انسانى باشد و يا لااقل در تمام ب__رن__امه هاى او خ__لاف عق__ل و فطرت ديده نشود.

اگر دعوت يك مدعى رسالت برخلاف تشخيص فرد باشد خود عقل، رسالت چنين فردى را محكوم مى كند و يا چنانكه مدعى اين مقام سوابق تاريكى داشته باشد لكه هاى ننگين وى مانع از گرويدن مردم به او خواهد بود و قطعا خداوند حكيم كه خواهان هدايت مردم است، چنين فردى كه مردم از او گريزانند براى رسالت و سفارت انتخاب نمى كند و عقل و خرد با ملاحظه نكته فوق، رسالت او را محكوم كرده و به رسميت نخواهد شناخت و مطلب همين جا خاتمه پي__دا ك__رده و جري__ان به معج__زه خ__واهى نمى كشد.

بنابراين، اين قدرت كه به مقتضاى حكمت فقط در اختيار افراد صالح و راستگو قرار مى گيرد ثابت مى كند كه معجزه سند زنده اى بر ص__دق گفت__ار و ادع__اى نب__وت پي__امب__ران اس__ت. (2)

1- سبحانى، «سيماى اسلام»، 104 .

2- سبحانى، «سيماى اسلام»، 105 .

صداقت لازمه نبوّت انبياء (215)

(216)

از آينده اى ناگوار و سخت. طبيعى است كه اگر كوچكترين دروغى از حضرت محمّد صلى الله عليه و آله شنيده بودند مخالفين آن را به مراتب بزرگ تر مى نمودند و به عنوان سند بطلان رسالتش از آن استفاده مى كردند ولى با تمام دقتى كه دشمن در اين زمينه داشت، ناكام ماند.

صادقين در قرآن و حديث: پيامبران (219)

حتى وقتى دشمن نتوانست دروغى در زندگى آن حضرت پيدا كند دست به دامن كاهنان و قيافه شناسان شد بلكه از اين راه بتواند سندى بر عليه صداقت پيامبر صلى الله عليه و آله جعل كند، نقل شده وقتى بزرگ كاهنان و قيافه شناسان به چهره پيامبر صلى الله عليه و آله نگاه كرد كه در رابطه با روحيات آن حضرت قضاوت كند و درباره خصوصيات اخلاقى وى نظر دهد و آينده او را پيش بينى نمايد بى اختيار گفت: «وَاللّهِ ما هذا بِوَجْهٍ كَذّابٍ: به خدا سوگند اين سيماى دروغگو نيست».

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آن چنان از دروغ متنفر بود كه حتى اجازه نمى داد كس__ى در امور جزئى و س__اده مانند سي__ر و گرسنگى دروغ بگويد. (1)

اَسْماء عُمَيْس مى گويد هنگام زفاف عايشه او را آماده نمودم و نزد پيامب__ر بردم و تعدادى از بان__وان مرا همراه__ى مى نمودن__د، به خدا نزد ايشان غذايى جز ظرفى از شير نبود، حضرت مقدارى از آن را خوردند و سپس ظرف شي__ر را به دست عايش__ه دادند، عايشه شرم كرد بگيرد، به او گفت__م دست پيامبر را رد نك__ن، عايشه با ش__رم گرفت و مقدارى خورد، سپس پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود ظرف شير را به همراهان خود بده، آن ه__ا گفتند ما اشته_ا نداريم.

1- رى شهرى، «فلسفه امامت و رهبرى»، 166 و 168 .

(220) صداقت و سيماى

صادقين

پيامبر رو به آن ها فرمود: «لا تَجُعْنَ جَوْعا وَ كِذْبا اِنَّ الْكِذَبَ لَيُكْتَبُ حَتّى يُكْتَبُ الْكَذيبَةُ، كَذيبَةً: گرسنگى و دروغ را با هم جمع نسازيد، دروغ در نامه عمل انسان نوشته مى شود، حتى دروغ كوچك نيز در نامه عمل، به عنوان دروغ كوچك ثبت مى گردد. (1)

آيات متعددى در قرآن بر صداقت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دلالت دارند. خداوند در سوره احزاب مى فرمايد: «وَ لَمّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الاَْحْزابَ قالُوا هذا ما وَعَدَنَااللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ مازادَهُ_مْ اِلاّ ايم_ان_ا وَ تَسْليم_ا: هنگامى كه مؤمنان لشكر احزاب را ديدند، گفتند: اين همان است كه خدا و رسولش به ما وعده فرموده و خدا و رسولش راست گفته اند و اين موض__وع جز به ايم__ان و تسلي_م آن ها چيزى نيفزود.» (2)

در توضيح اين آيه گفته مى شد كه مؤمنان راستين با مشاهده احزاب متوج__ه صدق گفتار خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله شدند و بر ايمانشان افزوده شد.

و همچنين در سوره اسراء به يكى از دستورات اصولى اسلام كه از روح ايمان و توحيد سرچشمه مى گيرد اشاره كرده و مى فرمايد: «وَ قُلْ رَبِّ اَدْخِلْنى مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ اَخْرِجْنى مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لى مِنْ لَدُنْكَ سُلْطانا نَصيرا: و بگو پروردگارا، مرا (در هر كار) صادقانه وارد كن و صادقانه خارج نما و از سوى خود سلطان و ياورى براى من قرار ده». (3)

در اين جا مقصود از اين امر كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله براى خويشتن از

1- مجلس__ى «بحارالان__وار»، 72/258، رى شه__رى، فلسف__ه ام_ام__ت و رهب__رى / 168 .

2- 22 / احزاب .

3- 80 / اسراء .

صادقين در قرآن و حديث: پيامبران (221)

خداوند ادخال صدق و اخراج صدق را بخواهد چيست؟

ايشان از خداوند چنين مى خواهند كه هيچ كار فردى و اجتماعى را جز با صداقت و راستى آغاز نكنم و همچنين هيچ برنامه اى را جز به راستى پايان ندهم. راستى و صداقت و درستى و امانت خط اصلى من در همه كارها باشد و آغاز و انجام همه چيز با آن صورت گيرد. گرچه مفسران بعضى خواسته اند مفهوم وسيع اين آيه را در مصداق يا مصاديق معينى محدود سازند، از جمله ورود به مدينه و خروج از آن به مكه و يا دخول در قبر و خروج از آن به هنگام رستاخيز و يا مانند اين ها، ولى پرواضح است كه تعبير جامع فوق هيچگونه محدوديتى در آن نيست در حقيقت رمز اصلى پيروزى در همين جا نهفته شده است و راه و روش انبياء و اولياى الهى همين بوده كه فكرشان، گفتارشان و اعمالشان از هرگونه غِشّ و تَقَلُب و خُدْعَة و نيرنگ و هرچه برخلاف صدق و راستى است پاك باشد. (1)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مأمور است كه از خداوند بخواهد تا براى او آغاز و فرجام هركارى را صدق قرار دهد يعنى آن گونه كه بايد و شايد داخل و آن گون__ه كه باي__د و شاي__د خ__ارج شود. كس__ى كه مسئوليت__ى را قبول مى كند، بايد آغاز و پايان مسئوليت او، ايده آل و مطلوب باشد. (2)

و سخن كوتاه آنكه دخول و خروج به صدق اين است كه صدق و

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 12/226 .

2- مكت_____ب اس________لام، ش 12/26 .

(222) صداقت و سيماى صادقين

واقعيت را در تمامى دخول و خروج هايش ببيند و صدق سراپاى وجودش را بگيرد. چيزى بگويد كه عمل مى كند و عملى

بكند كه همان را مى گويد، چنان نباشد كه چيزى را كه عمل نمى كند بگويد و عملى را انجام ندهد مگر آن كه بدان ايمان داشته و بدان معتقد است و اين مقام، مقام صِدّيقين است، بنابراين برگشت كلام اين گونه مى شود كه خدايا ام_ور مرا آن چن_ان سرپرستى كن كه صديقي_ن را سرپرستى مى كنى. (1)

همچنين خداوند در بعضى از آيات قرآن بر صداقت پيامبر گواهى نم__وده از جمله در سوره انعام آيه 19 كه درباره آن جمعى از مفسران نقل كرده اند هنگامى كه عده اى از مشركان مكه نزد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمدند و گفتند تو چگونه پيامبرى هستى كه احدى را با تو موافق نمى بين__م حتى از يهود و نصارا درباره تو تحقيق كرديم آن ها نيز گواهى و شهادتى به حقانيت تو بر اساس محتويات تورات و انجيل ندارند، لااقل كس__ى را به ما نشان ب__ده كه گواه بر رسال__ت تو باشد، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مأم__ور مى شدند كه در مقاب__ل اين مخالفان لجوج كه چشم بر هم نهاده و اين همه نشانه هاى حقاني__ت دعوت او را ناديده گرفته بودند و باز هم مطالبه گواه و شاهد مى كردند بگويد به عقيده شما بالاتري__ن شهادت، شه_ادت كيس__ت؟

«قُلْ اَىُّ شَىْ ءٍ اَكْبَرُ شَهدَةً قُلِ اللّهُ شَهيدٌ بَيْنى وَ بَيْنَكُمْ وَ اُوحِىَ اِلَىَّ هذَا الْقُرْءَانُ لاُِنْذِرَكُمْ بِه وَ مَنْ بَلَغَ...: غير از اين است كه بالاترين شهادت،

1- طباطبايى، «ترجمه و تفسير الميزان»، 13/294 .

صادقين در قرآن و حديث: پيامبران (223)

شهادت پروردگار است پس بگو خداوند بزرگ گواه ميان من و شما است و بهترين دليل آن اين است كه اين قرآن را بر من وحى فرستاده، قرآنى كه ممكن نيست

ساخته فكر بشرى آنهم در آن عصر و زمان و در آن محيط و مكان بوده باشد، قرآنى كه محتوى انواع شواهد اعجاز مى باشد، الفاظ آن اعجازآميز و معانى آن اعجازآميزتر، آيا همين يك شاه_د بزرگ، دلي_ل بر گواهى خداوند بر حقانيت دعوت من نيست؟ (1)

ضمنا از اين جمله استفاده مى شود كه قرآن بزرگترين معجزه و بالاترين گواه صدق دعوى پيامبر است. (2)

همچني__ن خداوند در س__وره هود نيز بر اينك__ه قرآن معج__زه و سند صداقت پيامب__ر است صحه گ__ذارده و تصديق مى نمايد و كافران و مخالف__ان را به تَحَدّى فرامى خوان__د و مى فرماي__د: «اَمْ يَقُولُونَ افْتَريهُ قُ__لْ فَأْتُوا بِعَشْ__رِ سُوَرٍ مِثْلِ__هِ مُفْتَرَي__اتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِ__نْ دُونِ اللّ__ه اِنْ كُنْتُ__مْ ص__دِقي__نَ». (3)

بلكه آن ها مى گويند اين (قرآن) را به دروغ (به خدا) نسبت مى دهد، بگو اگر راست مى گوئيد شما هم ده سوره همانند اين سوره هاى دروغين بياوريد و تمام كسانى را كه مى توانيد غير از خدا (براى اين كار) دعوت كنيد. از آن جائى كه كفار وحى الهى را منكر بودند و مى گفتند اين آيات از طرف خدانيست، اين ها جمله هايى است كه حضرت محمّد صلى الله عليه و آله

1- 19 / انعام .

2- مكارم، «تفسير نمونه»، 5/179 .

3- 13 / هود .

(224) صداقت و سيماى صادقين

به دروغ به خدا بست__ه ان__د ل__ذا اين آي__ه در پاسخ اين سخ__ن با ص__راح_ت ه__رچ__ه بيشت__ر مى پ____ردازد.

اما اگر آن ها دعوت شما مسلمانان را اجابت نكردند و حاضر نشدند ده سوره همانند اين سوره ها بياورند بدانيد كه اين ضعف و ناتوانى نشانه آن است كه اين آيات از علم الهى سرچشمه گرفته والا اگر ساخته فكر بشر بود آن ها هم بشرند. (1) در حقيقت

خداوند با اين بيان به پيامبرش خبر مى دهد كه درخواست هاى آن ها در زمينه معجزات اقتراحى نه به خاطر حقيقت طلبى است بلكه به خاطر آن است كه آن ها اصولاً منكر نبوتند و اين ها همه بهانه است.

شك نيست كه پيامبر صلى الله عليه و آله بايد در مقابل حق طلبان معجزاتى به عنوان سند حقانيت خود ارائه كند و هيچ پيامبرى نمى تواند تنها روى اِدِّعا تكيه نمايد ولى بدون شك مخالفانى كه در آيات فوق سخنى از آنان به ميان آمده در جستجوى حقيقت نبودند و معجزاتى را كه مطالبه مى كردن__د معجزات اِقْتِراحى بود (منظور از معجزات اِقْتِراحى اين است كه هرك__س به مي__ل و ه__وس خود پيشنه__اد معجزه اى بكن__د و ب__ه هي__چ معج__زه ديگ__رى قناعت نكند) مسلما چنين افرادى به__انه ج_و هستن__د ن_ه حقيق__ت خواه. (2)

اين آيات بارديگر اعجاز قرآن را تأكيد مى كند و مى گويد اين يك سخن عادى نيست، تراوش مغز بشر نمى باشد بلكه وحى آسمانى است

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 9/39 .

2- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 9/41 .

صادقين در قرآن و حديث: پيامبران (225)

كه از علم و قدرت بى پايان خداوند سرچشمه گرفته و به همين جهت تَحَدّى مى كند و تمام جهانيان را به مبارزه مى طلبد و باتوجه به اينكه معاصران پيامبر صلى الله عليه و آله و حتى اقوامى كه تا به امروز در روى كار آمدند از انجام چنين كارى عاجز مانده اند و تن به آن همه مشكلات دادند اما اقدامى در راه معارضه با آيات قرآن انجام ندادند روشن مى شود كه چنين كارى اصولاً از بشر ساخته نبوده و نيست، آيا معجزه چيزى غير از اين است؟ (1)

البته همان گونه كه مى دانيم قرآن مجيد در يكجا مخالفان را دعوت به

آوردن مثل (همه) قرآن كرده است (88 / اسراء) و در جاى ديگر به آوردن ده سوره همانند قرآن (مانند آيات مورد بحث) و در مورد ديگر ب__ه آوردن يك سوره مث__ل سوره هاى قرآن (23 / بقره) دعوت مى كند به اين ترتيب قرآن گواه، معجزه و سند صداقت پيامبر صلى الله عليه و آله مى باشد. (2)

و در آخر اين مطلب به گواهى خداوند به صداقت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در نم__از اش_اره مى كني_م (3) كه مى فرماي__د: «اشه__د ان محمّ__دا عبده و رسوله: گواهى مى دهم كه حض__رت محمّد صلى الله عليه و آله بنده و پيامبر او است.

1- مك__ارم شي__رازى، «تفسي_ر نمون__ه»، 9/42 .

2- مك__ارم شي__رازى، «تفسي_ر نمون__ه»، 9/42 .

3- خراسانى، «خورشيد تابان در علم قرآن»، 378 .

(226) صداقت و سيماى صادقين

دقيقا او را به عنوان مصداق و معلم صفت و ارزشى كه محور آن سوره قرار گرفته معرفى كرده است، دليل اين امر را بايد در توفيق آن پيامبر در امتحانات متعدد و دشوار الهى يافت، آن چنان كه در سوره بقره بيان شده، وقتى خداوند ابراهيم عليه السلام را با كلمات مختلفى به بوته امتحان گذاشت و او سربلند و پيروز همچون محصلى كه تمامى دروس مدرسه را با عالى ترين نمره گذرانيده باشد، همه ابتلائات را باتمام رسانده شايسته و مخاطب «اِنّى جاعِلُكَ لِلنّاسِ اِماما» گرديد. از كلمه اِماما كه براى نخستين بار توسط خداوند براى يك انسان جعل شده است و معناى لغوى آن كه رهبر و پيشوا و

صادقين در قرآن و حديث: پيامبران (227)

جلودار هر قوم است، مى توان فهميد كه ابراهيم بطور مطلق در همه ابع__اد انسانى و ارزش ه__اى معنوى شايستگ__ى پيشوائ__ى را داشته و به عنوان يك مث__ال عالى و مدل كامل كمالات انسانى براى مردم معرف__ى شده است. (1)

خداوند در سوره مريم مى فرمايد: «وَاذْكُرْ فِى الْكِتابِ اِبْراهيمَ اِنَّهُ ك_انَ صِدّيقا نَبِيّا: و در اين كتاب از ابراهيم ياد كن كه او بسيار راستگو و پيامب__ر خ_دا بود.» (2)

چنانچه معلوم است كلمه صدّيق مبالغه از صدق مى باشد و صدّيق كسى را گويند كه در صدق مبالغه كند يعنى آنچه را مى كند مى گويد و آنچه را كه مى گويد مى كند و ميانه گفتار و كردارش تناقضى نباشد و ابراهيم عليه السلام چنين بود در محيطى كه يك پارچه بت پرست بودند دم از توحيد زد، با پدرش و معاصرينش و با پادشاه بابل درافتاد، خدايان دروغين را شكست و بر آنچه مى گفت مقاومت و ايستادگى نمود، تا آنجا كه در آتش

افكنده شد و در آخر هم همانطور كه به پدرش وعده داده بود از همه كناره گيرى و اعتزال جست و خداوند به پاداش اين استقامت اسحق و يعقوب را به او ارزانى داشت و مواعيد ديگرى كه خدا به وى داده بود را درباره اش عمل نمود.

البته بعضى گفته اند كلمه صِدّيق صيغه مبالغه تَصْديق است و معنايش اين است كه او مردى كثيرالتصديق نسبت به حق بود، هم زبانش تصديق مى كرد و هم به عمل و اين معنا هرچند نزديك به همان معنايى است كه گذشت و هرچند برگشت هر دو يكى است لكن از جهت اين ك__ه از فعل مزيدٌ فيه صيغ__ه مبالغه به ندرت آمده اين معنا بعيد است. (1)

1- بازرگان، «انسان كامل»، 8 .

2- 41 / مريم .

(228) صداقت و سيماى صادقين

در مورد اين پيامبر بزرگ كه از نظر ايمان و اخلاص و ايثار و شجاعت و صبر و استقامت برجستگى فوق العاده اى حتى در ميان انبياء الهى دارد، نيز پاره اى از تعبيرات ديده مى شود كه ممكن است در نظر ابتدايى به نوعى گناه تفسير شود. در سوره انبياء آيه 62 و 63 مى خوانيم كه بعد از ماجراى بت شكنى گسترده ابراهيم و دستگير شدن او و احضار در دادگاه هنگامى كه از اول سؤال كردند: «ق__ال__ُوا ءَاَنْ__تَ فَعَلْ_تَ ه__ذا بِ__الِهَتِن__ا ي__ا اِبْ__راهي__مُ: آيا تو اين بلاها را بر سر خدايان ما آورده اى؟» و او در پاسخ گفت: «بَلْ فَعَلَهُ كَبيرُهُمْ هذافَسْئَلُوهُمْ اِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ: بلكه اين بزرگ بتها چنين كارى را كرده است از آن ها سئوال كنيد اگر سخن مى گويند!» در اينجا ايراد مى شود كه چگونه ابراهيم عليه السلام كار خود را

به بت بزرگ نسبت مى دهد، آيا اين دروغ نيست؟!

در همين ماجرا هنگامى كه از ابراهيم خواستند كه همراه بت پرستان براى مراس__م جشن بت ها به خ_ارج از شهر ب__رود، او با گفتن جمله«أنِّى سَقيمٌ: م__ن بيمارم»(1) با اينك__ه بيم__ار نب__ود از همراه__ى با آن ها خوددارى كرد، اين تعبير چگونه با مقام عصمت او سازگار است؟

1- طباطبايى، «ترجمه تفسير الميزان»، 14/80 .

صادقين در قرآن و حديث: پيامبران (229)

و در سوره شعراء آيه 82 مى خوانيم: ابراهيم صريحا آرزوى آمرزش گناهانش را مى كند و مى گويد: «وَ الَّذى اَطْمَعُ اَنْ يَغْفِرَلى خَطيئَتى يَوْمَ الدّينِ: ولىّ و پروردگار من همان كسى كه اميد دارم گناهانم را در روز جزا ببخشد». آيا اين اعتراف دليل بر صدور گناه از آن پيامبر بزرگ نيست؟ و نيز گفته اند چرا ابراهيم با آن ايمان قوى و نيرومندش كه از هرگونه شائبه شرك خالص بود با ستاره پرستان و ماه پرستان و خورشيدپرستان همصدا شد و «هذا رَبّى: اين پروردگار من است»(2) را بر زبان جارى ساخت. (3) اين چهار مورد است كه در قرآن كريم وارد ش__ده و هركدام سئوال__ى را در مقام عصمت ابراهيم و مصونيت او از گن__اه برانگيخت__ه است.

پاسخ: مفسران بزرگ و روات احاديث در جواب اين سؤالات چهارگانه مطالب زيادى گفته اند كه قسمتى از آن ها سند معتبرى ندارد و آنچه در اين جا مى آوريم پاسخ هايى است كه از همه مناسب تر و قابل اعتمادتر است: در مورد سؤال اول، ابراهيم نگفت بت بزرگ اين كار را ك__رد، بلكه گف__ت: «بَلْ فَعَلَ_هُ كَبيرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ اِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ».

اين عبارت ممكن است به صورت يك «قضيه شرطيه» باشد، يعنى

1- 89 / صافات .

2-

76 و 77 و 78 / انع_____ام .

3- مكارم، «پيام قرآن»، 7/112 .

(230) صداقت و سيماى صادقين

«ابراهيم به آن ها گفت: اين كار را بت بزرگ كرده است اگر اين ها سخن مى گويند، بنابراين از آن ها سؤال كنيد» و معلوم است با اين قضيه ش__رطي_ه دروغى در كار نب__وده است.

اين همان چيزى است كه از امام صادق عليه السلام در حديثى نقل شده است كه فرمود: «ما فَعَلَهُ كَبيرُهُمْ وَ ما كَذَبَ اِبْراهيمُ: بت بزرگ اين كار را نكرده بود ابراهيم هم دروغ نگفت» و هنگامى كه سؤال كننده پرسيد چني__ن چيزى چگونه بوده است فرمود: «قالَ اِبْراهيمُ فَاسْئَلُوهُمْ اِنْ كانُ__وا يَنْطِقُونَ فَكَبيرُهُ__مْ فَعَلَ وَ اِنْ لَمْ يَنْطِقُوا فَلَمْ يَفْعَلْ كَبيرُهُمْ شَيْئا فَما نَطَقُوا وَ ما كَذَبَ اِبْراهي__مُ: ابراهيم گف__ت از آن ها سؤال كنيد اگر آن ها سخ__ن بگويند حتم__ا بزرگ آن ه__ا اين كار را كرده و اگر سخن__ى نگوين__د بزرگ آن ها كارى نكرده است. بنابراين نه آن ها سخن گفتند و نه ابراهيم دروغ گفت». (1)

ديگ__ر اينكه اگر ابراهيم اين كار را به بت بزرگ نسبت داد نوعى كنايه بهت__ر از تصريح بود او مى خواست به اين وسيله خرافى بودن عقائد بت پرستان را به رخ آن ها بكشد و به آن ه__ا بفهماند كه اين سنگ و چوب بيجان آن قدر بى عرضه است كه حتى نمى تواند يك جمله سخن بگويد و از عبادت كنندگان يارى بطلبد تا چه رسد كه بخواهد مشك___لات آن ه___ا را حل نماي__د. (2)

1- مجلس_ى، «بحارالانوار»، 11/76 حديث 4 _ نورالثقلين، 3/434 .

2- مك______ارم شي______رازى، «پي_____ام ق______رآن»، 7/113 .

صادقين در قرآن و حديث: پيامبران (231)

و به تعبير ديگر دروغ در جايى است كه قراينى

بر اداى مقصود به عنوان كنايه در كار نباشد و اينجا تمام قرائن نشان مى داد كه ابراهيم قصد جدى از اين سخن نداشته، بلكه هدفش به سخريه كشيدن افكار آن ها بوده است و اين گونه تعبيرات در سخنان روزمره نيز بسيار است، مثل اينكه فرضا يك حادثه اتلاف مالى در يك محيط محدود كه اشخاص معينى در آن زندگى مى كنند واقع مى شود و هنگام بازپرسى هريك از آنان اين كار را از خود نفى مى كند، بازپرس مى گويد تو اين كار را انجام نداده اى، او هم انجام نداده، حتما ملائكه آسمان انجام داده اند! مسلما اين سخن دروغ نيست بلكه هدف تكذيب گفته هاى بى اساس آن ها است.

احتمال سومى نيز وجود دارد و آن اينكه جمله بل فَعَلَهُ مطلق است و در واقع اشاره به يك تحليل منطقى بر طبق عقائد بت پرستان است و آن اينكه به اعتقاد شما حادثه اى كه در بتخانه واقع شده نمى تواند بر اثر جنايتى از بيرون بوده باشد چراكه بت ه__ا بر هم__ه چي__ز و همه كس ح__اكمي__ت دارن__د، هر چ__ه ب__وده از درون خود بتخ_انه بوده است.

و از آنجا كه بت بزرگ هم قدرتش بيشتر است و هم تبر بر گردن او قرار دارد (نوشته اند ابراهيم تبر را به گردن بت بزرگ گذاشت) و هم تنها بت__ى است كه در آن ميان سال__م مانده، بنابراين قرائن نشان مى دهد، كار كار او است، اين شبيه تحليل هاي__ى است كه بازپرسان به هنگامى كه وارد محيطى مى شوند كه جنايتى در آن واق__ع شده با استفاده از قرائ__ن، انگشت روى كس__ى مى گذارند، كه اين كار به او مى خورد، منته___ا اين تحلي__ل مط__اب__ق عق__اي__د بت پرست__ان بود، تا

آن ه__ا را در اي__ن عقي____ده محك__وم كن____د.

(232) صداقت و سيماى صادقين

در م__ورد آيه دوم اولاً هيچ دليلى ن__دارد كه ابراهي__م به راستى بيمار نب__وده است، چه بيمارى در او وجودداشته، اما نه آن چنان كه او را از فعالي__ت جسمان__ى به كلى بازدارد و نتوان__د بت شكن__ى كن__د. (1) چه بسيارن__د بيماران__ى كه در ط__ول روز مشغول كار هستند، مخصوص__ا كارهاى نش__اط آورى همچ__ون شكستن بت ها براى قهرم_ان توحيد همچون ابراهيم عليه السلام . (2)

ثانيا گرچه «سُقْم» و «سَقَم» معمولاً به معنى بيمارى هاى جسمانى است، ولى طبق تصريح بعضى از ارباب لغت گاه به معنى ناراحتى هاى روحى نيز به كار مى رود، و مسلما روح ابراهيم در آن محيط مملو از شرك آزرده و بيمارگونه بود، بنابراين اگر گفت من بيمارم، بيمارى ناراحتى از جنبه روحانى را بيان مى كرد.

امروز اين معنى مسلم شده كه ناراحتى هاى روحى گاه آن چنان شديد است كه موجب بيمارى هاى جسمى مى شود، قرآن مجيد نيز در سوره كهف آيه 6 خطاب به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «فَلَعَلَّ_كَ ب_اخِعٌ نَفْسَ_كَ عَلى اثارِهِمْ اِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهذَاالْحَديثِ اَسَفا: گويى مى خواهى خود را از غم و اندوه و تأسف به خاطر اعمال آن ها هلاك كنى چراكه آن ه__ا به اين گفت_ار ايم_ان نمى آورند.»

1- مكارم شيرازى، «پيام قرآن»، 7/114 .

2- مكارم شيرازى، «پيام قرآن»، 7/115 .

صادقين در قرآن و حديث: پيامبران (233)

جمعى از مفسران نيز گفته اند كه ابراهيم عليه السلام يك نوع بيمارى (همانند تب نوبه اى) داشت كه در فواصل مختلف زمانى به او دست مى داد و منظور از جمله اِنّى سَقيمٌ اين است كه وقت بيمارى من نزديك شده و من از همراهى شما معذورم، جمله پيش از آن

را كه مى گويد: «فَنَظَرَ نَظْ__رَةً فِ__ى النُّج__ُومِ» نگاهى به ستارگان كرد. سپس گفت من بيمارم. شاهد اين ادعا مى دانند، چون منظورش از نگاه به ستارگان آگاهى از زمان بروز آن بيمارى بود، و از آن ها براى محاسبه وقت استفاده مى كرد. در مورد سومين آيه، پاسخ همان است كه در آيات مربوط به حضرت آدم عليه السلام گفته شده و آن اين است كه منظور ابراهيم عليه السلام از «خطيئه» همان «گناه نسبى» و «ترك اولى» «حَسَناتُ الاَْبْرارِ سَيِّئاتُ الْمُقَرَّبينَ» است. لازم است ذكر شود خطيئه گرچه از ماده خطا گرفته شده و در اصل به معنى لغزش هايى است كه از انسان سر مى زند، ولى تدريجا توسعه پيدا كرده و به هر گناهى اعم از عمدى و غيرعمدى اطلاق شده و استعمال آن در گناه غيرعمدى فراوان است ولى اثم معمولاً به گناهان عمدى گفته مى شود و در اصل به معنى چيزى است كه انسان را بازمى دارد، از آنجا كه گناه انسان را از رسيدن به مقامات عالى و خي__رات و ب__رك__ات ب__ازمى دارد ب__ه آن اث__م گفت__ه شده است. (1)

در اينكه اين ترك اولى در مورد حضرت ابراهيم عليه السلام چه بوده؟ بعضى گفته اند منظور تمام حالاتى است كه انسان را به نحوى از خدا غافل مى سازد مانند پرداختن به كارهاى زندگى همچون خوردن و آشاميدن و مانند اين ها كه اولياء اللّه همين اندازه غافل شدن از خدا را براى خود گناه مى دانستند.

1- مكارم شيرازى، «پيام قرآن»، 7/115 .

(234) صداقت و سيماى صادقين

در مورد چهارمين آيه، يعنى اشاره ابراهيم عليه السلام به ستاره و ماه و خورشيد و آسمان و آن ها را توصيف به ربوبيت كردن و «هذا رَبّى» گفتن

نيز مفسران بيانات فراوانى دارند و از همه روشن تر اين است كه بگوييم اين سخنان را ابراهيم، در گفتگو و استدلال در برابر اقوام مختلف ستاره پرست و ماه پرست و خورشيد پرست گفته است (به قرينه آيه اى كه بع__د از اين آم__ده، و آيه قب__ل از آنك__ه از گفتگو و محاجه ابراهيم با بت پرست__ان مى گويد) و اين گفت__ار ابراهي__م عليه السلام در مقام جدل است ن__ه در مق__ام بي__ان واقع.

اما آنان مى پنداشتند كه آن عقايد نظرات ابراهيم هستند، بنابراين او در برابر هريك از اين گروه هاى سه گانه قرار گرفت، نظر آن ها را به عنوان يك «فرضيه» پذيرفت و با آن ها هم صدا شد، تا هنگام غروب اين كواكب آسمانى، اشتباه آن ها را روشن سازد، همان گونه كه مثلاً هنگامى كه ما با طرفداران سكون زمين و حركت خورشيد روبرو مى شويم و مى گوييم بسيار خوب زمين ساكن است و خورشيد متحرك ولى مى دانيد لازمه اين سخن اين است كه خورشيد با اين فاصله عظيم كه با ما دارد در هر 24 ساعت چه دايره عظيمى را طى مى كند و چه سرعتى بايد داشته باش_د، سرعتى ك_ه براى چني_ن جسمى اص_لاً مح_ال اس__ت پس ف_رض شما باطل است. (1)

صادقين در قرآن و حديث: پيامبران (235)

اين يكى از بهترين راه هايى است كه براى ابطال نظرات مخالفان پيموده مى شود، بى آن كه حس عصبيت و لجاجت آن ها تحريك گردد، نخست با آن ها به عنوان يك فرضيه همصدا شدن و سپس نتايج فاسد را نش__ان دادن بعضى نيز گفته ان__د جمله «ه__ذا رَبّ__ى» در برابر اين اقوام به صورت يك استفه__ام بوده است. استفه__امى كه مقدم__ه ب__راى ابط_ال نظراتشان به هنگ__ام غروب و اف__ول

آن كواك__ب بود.

اما اين سخن كه ابراهيم عليه السلام اين جمله ها را به هنگامى كه خودش مشغول تحقيق بود بر زبان جارى كرد و مانعى ندارد كه انسان در حال تحقيق نظرات مختلف را بپذيرد و بيازمايد، گفتار صحيحى به نظر نمى رسد چراكه جمله «يقَوْمِ اِنّى بَرِىآءٌ مِمّا تُشْرِكُونَ: اى جمعيت من بيزارم از شريك هايى كه شما براى خدا قرار مى دهيد»، نشان مى دهد كه او در مقام محاجّه با اقوام مخالف بود نه تحقيق براى خودش.

و اين كه بعضى در تأييد اين مدعا گفته اند ابراهيم تا آن زمان، صفحه آسمان را به خوبى نديده بود، زيرا مادرش از ترس نمروديان او را در غارى بيرون شهر گذارده و پرورش مى داده بسيار حرف بعيدى به نظر مى رسد چگونه ممكن است او تا سنين جوانى يا نوجوانى حتى يك بار، نه در شب نه در روز، از غار بيرون نيامده باشد اين سخن به افسانه شبيه ت__ر اس_ت تا به واقعي__ت.

1- مك__ارم شي___رازى، «پي__ام ق__رآن»، 7/116 .

(236) صداقت و سيماى صادقين

به علاوه اين آيات بلافاصله بعد از آيه اى قرار دارد كه سخن از گفتگوى قاطعانه ابراهيم در زمينه بت ها با آزر مى گويد، يعنى در آن حال ابراهيم به مقام والاى توحيد و يقين رسيده بود و خداوند ملكوت آسمان ها را به او ارائه داده بود و ابراهيم به دنبال آن مشغول تبليغ ديگران بود نه تحقيق براى خويشتن. (1)

فرستادگان ديگرى بودند، مادرش نيز زن بسيار راستگويى بود و آيات خدا را بسيار تصديق كرد.» (2)

.» (3)

عيسى عليه السلام در نهايت ادب و تعظيم، خدا را از داشتن شريك تنزيه

1- 116 / مائده .

2- مسيح در قرآن، مكتب اسلام، ش 9، ص 38 و 39 .

3- مسيح در قرآن، مكتب اسلام، ش 9، ص 38 و 39 .

(238) صداقت و سيماى صادقين

مى كند و ضمن اينكه خود را از دعوت به شرك مبرّا مى داند مى گويد: من چنين حقى ندارم، من در شرايط و موقعيتى قرار داشتم و دارم كه دعوت به شرك از من محال است، چگونه ممكن است كه بنده خالص و صادق و مخلص خداوند كه تمام زمينه ها براى دعوت او به توحيد فراهم شده و خود در درجه والايى از علم و حكمت و آگاهى قرار گرفته و به رُوحُ الْقُدُس تأييد شده، پرچم رهبرى آئين توحيد را از دست بيفكن__د و مردم را به س__وى آئين شرك فراخواند.

2 _ «اِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فى نَفْسى وَ لاََآ أَعْلَمُ ما فى نَفْسِكَ أِنَّكَ أَنْتَ عَلّمُ الْغُيُوبِ: اگر گفته بودم، تو مى دانستى، تو آنچه در ذات من است مى دانى و من از آنچه در ذات مقدس توست، چيزى نمى دانم، زيرا تو عَلاّمُ الْغُيُوبى و به هرچه پنهان است دانايى.

در اين قسمت از پاسخ مؤدبانه عيسى، بر برائت او از دعوت به شرك استدلال مى شود، چنانكه در پاسخ قبل نيز با استدلالى محكم پاسخ داده شد چراكه در آنجا نخست خداى را تنزيه از شرك كرد، سپ__س توضيح داد كه مق__ام و موقعيت او به گونه اى نيست كه از او چني__ن دعوت نابجايى سربزند (1) اكنون مى گويد:

3 _ «ما قُلْتُ لَهُمْ اِلاّ

ما اَمَرْتَنى بِه اَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ رَبّى وَ رَبَّكُمْ...: تنها چيزى كه من به آن ها گفتم همان بوده است كه به من مأموريت دادى كه آن ها را دعوت ب_ه عبادت تو كنم و بگويم خداوند يگان__ه اى را كه

1- مكتب اسلام، مسيح در قرآن، 9/39 .

صادقين در قرآن و حديث: پيامبران (239)

پروردگارمن و شمااست پرستش كنيد.»(1)

4 _ و تا آن زمان كه در ميانشان بودم مراقب و گواه آن ها بودم و نگذاشتم راه شرك را پيش گيرند، اما به هنگامى كه مرا از ميان آن ها برگرفتى ت_و مراقب و نگاهبان آن ها بودى و تو گواه بر هر چيزى هستى.

«...وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهيدا ما دُمْتُ فيهِمْ فَلَمّا تَوَفَّيْتَنى كُنْتَ اَنْتَ الرَّقيبَ عَلَيْهِ__مْ وَ اَنْ_تَ عَل_ى كُلِّ شَ_ىْ ءٍ شَهيدٌ» (2)

5 _ و با اين همه باز امر، امر تو و خواست، خواست تو است، اگر آن ها را در برابر اين انحراف بزرگ مجازات كنى بندگان تواند و قادر به فرار از زيربار اين مجازات نخواهند بود. و اين حق براى تو در برابر بندگان نافرمانت ثابت است و اگر آن ها را ببخشى و از گناهانشان صرف نظر كنى توانا و حكيم هستى، نه بخشش تو نشانه ضعف است، و نه مج_ازاتت خالى از حكمت و حساب. (3)

«اِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَأِنَّهُمْ عِبادُكَ وَ أِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَأِنَّكَ أَنْتَ الْعزيزُ الْحَكيمُ». (4)

در تعقيب ذكر گفتگوى خداوند با حضرت مسيح عليه السلام در روز رستاخيز، خداوندمى فرمايد: امروز روزى است كه راستى راستگويان به آن ها س_ود مى بخشد.(5) «قالَ اللّهُ هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصّدِقينَ صِدْقُهُمْ...». (6)

1- 117 / مائده .

2- 117 / مائده .

3- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 5/135 .

4- 118 /

مائده .

5- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 5/138 .

6- 119 / مائده .

(240) صداقت و سيماى صادقين

و بدين ترتيب اين آيه گواهى است بر وصف صادق بودن حضرت عيسى عليه السلام زيراكه خداوند در اين آيه مى فرمايد: آن ها كه مسئوليت و رسالت خود را انجام داده و جز راه صدق و درستى نپيمودند مانند حضرت مسيح عليه السلام و پيروان راستين او و نيز پيروان راستين ساير پيامبران كه در اين دنيا از در صدق وارد شدند از كار خود بهره كافى خ__واهن__د ب__رد. (1)

نبوت مى كند را دارد و معنى آيه اين است كه به من خبر دهيد اگر من رسول خدا بسوى شما باشم و خدا مرا به وحى معارف و شرايع اختصاص داده باشد و با نشانه روشنى كه دلالت بر صدق دعويم كند تأييد كرده باشد آيا باز هم در رأى خود سفيهم؟ و آيا دعوت شما دعوت__ى سفيهانه است؟(2) اين آيه كه نشان دهنده پايبندى عملى شعي__ب عليه السلام به برنام_ه خ__ود اس_ت از شواه__د صداقت او مى باش__د.

1- 88 / هود .

2- طباطبايى، «ترجمه تفسير الميزان»، 10/558 .

(242) صداقت و سيماى صادقين

همچنان تا يكسال در انتظار او بود! هنگامى كه بعد از اين مدت آمد، اسماعيل گفت من همواره در انتظار تو بودم. (2)

بديهى است هرگز منظور اين نيست كه اسماعيل كار و زندگيش را تعطيل كرد بلكه مفهومش اين است كه در عين ادامه برنامه هايش مراقب آمدن شخص مزبور بود، (3) ولى مقاتل مى گويد سه روز منتظر ماند مفسران درباره اين اسماعيل كه در اين آيه نام بده شده اختلاف نظر دارن__د كه آيا اسماعي__ل ذبيح فرزن__د ابراهي__م است يا غي_ر او، مرحوم طبرسى گفته همان اسماعيل فرزند ابراهيم است چون هروقت به چيزى وعده مى كرد حتما وفا به وعده مى نمود، و خلف وعده نمى كرد و البته رسول ه__م بود كه به قبيل__ه جُرْهُ__م مبعوث ش__ده بود و پيامبر بلن__د قدر و رفي__ع الشأن_ى بود.

البته بعضى از مفسرين گفته اند كه اسماعيل فرزند ابراهيم قبل از حضرت ابراهيم عليه السلام از دنيا رفت و اين اسماعيل فرزند حَزْقيل است كه مأموريت تبليغ و رسالت داشت، به گروهى و آن گروه اسماعيل را

1- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 13/95 .

2- اصول كافى، 2/105 .

3- مكارم شيرازى، «تفسير نمونه»، 13/95 .

(244) صداقت و سيماى صادقين

سخت شكنجه دادند، پوست سر و صورتش را كندند، خداوند هم انتخاب عذاب آنان را در اختيار اسماعيل نهاد ولى اسماعيل درخواست عفو و بخشش نمود و به ثواب الهى راضى و خشنود شد و عذاب آن ها را به خدا واگذار نمود. اين روايت از امام صادق عليه السلام نقل شده و حضرت در آخر روايت فرموده اند كه فرشته اى از جانب خداوند نزد اسماعيل آمد و سلام خداوند را ابلاغ نمود و

گفت من ديدم آنچه درباره تو اين قوم انجام دادند و خداوند به من دستور داده كه مطيع تو باش__م و هم به آنچ__ه مى خواهى دستور ده، اسماعيل گفت من به حسين بن على عليه السلام تأسى مى كنم (و با آن) همه آزار و اذيت درخواست ع__ذاب فورى از خدا ننمود. (1)

1- مجلسى، «ترجمه بحارالانوار»، 4/12 _ البحرانى، «تفسير البرهان»، 3/16 (با اندكى اختلاف) .

صادقين در قرآن و حديث: پيامبران (245)

(246)

مطابق با واق__ع و خارج باش__د صادق مى گوين__د، ولكن از آنجائ__ى كه بط__ور استعاره و مج_از اعتق__اد و عزم و اراده را هم قول ناميده اند، در نتيجه صدق را در آن ها نيز استعمال كرده اند، انسانى را هم كه عملش مطابق با اعتقادش باشد يا كارى كه مى كند با اراده و تصمي_مش مط__اب__ق باش__د ص__ادق ن__اميده اند.

در اين آيه اطلاق صادقين به تقوى و اطلاق كلمه صادقين و همچنين اينكه به طور مطلق فرموده با صادقين باشيد، با اينكه در معيت و با كسى بودن به معناى همكارى كردن و پيروى نمودن است، همه قرينه هايى هستند كه دلالت مى كند بر اينكه مقصود از صدق معناى مجازى و وسيع آن است نه معناى لغوى خاص آن.

بنابراين آيه شريفه مؤمنين را دستور مى دهد به اينكه تقوى پيشه

1- 119 / توبه .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (249)

نموده و صادقين را در گفتار و كردارشان پيروى و اين غير از اين است كه بفرمايد شم__ا ني__ز م__انن__د ص__ادقي__ن متصف به وصف صدق باشيد، چون اگر منظور آيه چنين باشد مى بايستى بفرمايد و از صادقين باشي__د. نه اين كه بف__رم__ايد و با صادقين باشيد و اين پرواضح است و ب__ه توضي__ح احتي___اج ن___دارد. (1)

در مجمع البيان نيز در تفسير اين آيه چنين آمده: «كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ: و با كسانى باشيد كه راست مى گويند و دروغگو نيستند». يعنى راه و روش كسانى را انتخاب كنيد كه در گفتار و كردار راستگو هستند و مصاحب و رفيق آن ها باشيد، چنانچه گويى من در اين مسأله با فلانى هستم يعنى پيرو نظريه او هستم و... در اين آيه خداوند دستور

به پيروى و اقتدا به آنان را مى ده__د و مى ف__رم__اي__د با آن مردمان راستگ_____و و ب__اتق__وى باشي____د.(2)

محقق طوسى در كتاب تجريد نقل كرده: طريق استدلال چنين است كه خداوند تمام مؤمنين را امر مى كند كه با صادقين باشند و اين مطلب معلوم است كه منظور اين نيست كه در ميان صادقين از نظر بدن و جسم باشي__د بلكه منظور اين اس__ت كه طريقه و روش آن ه__ا و عقايد و افعال و گفتارشان را از پيش بگيرند. (3)

1- طباطباي__ى، «ترجم__ه تفسير الميزان»، 9/639 .

2- طبرسى، «ترجمه تفسير مجمع البيان»، 11/232 .

3- مجلس___ى، «ترجم_ه بح___ارالان__وار»، 7/30 .

(250) صداقت و سيماى صادقين

اين نكته حائز اهميت است كه دستور خداوند به اينكه مؤمنان همواره بايد با صادقان باشند دستورى است مطلق و بدون هيچ گونه قيد و شرط و اين معنى جز در مورد معصومين امكان پذير نيست. زيرا غيرمعصوم ممكن است خطا كند و در آن حال بايد از او جدا شد زيرا پيروى از او باعث گمراهى و افتادن در ورطه خطاها و گناهان خواهد شد. پس كسى كه در همه حال مى توان در كنار او و پيرو او بود جز معصومان نخواهند بود. بنابراين منظور از صادقين در اين آيه هر فرد راستگويى نيست بلكه صادقانى هستند كه سخن خلاف نه عمدا نه از روى سهو در آن ها راه ندارد، (1) در نتيجه اين آيه بر معصوم بودن صادقين دلالت داشته و مؤمنين را به پيروى از آن ها دستور مى دهد. فخر رازى نيز در تفسيرش ذيل اين آيه مباركه مى گويد: «اينكه مى فرمايند «يآ اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اتَّقُوا اللّهَ» يعنى مؤمنين را به تقوى

امر كرده و اين امر نشان مى دهد كه مأمورين جائزالخطا بوده و ممكن است متقى نباشند و اين آيه دلالت مى كند بر آنكه كسانى كه جائزالخطا هستندبايد ازكسانى كه معصوم مى باشند پيروى كرده و اطاعت نمايند. (2)

مسأله ديگرى كه در رابطه با اين آيه مطرح مى شود اين است كه خطاب آيه براى تمام زمان ها عموميت داشته و متعلّق به يك زمان خاصى نيست بيشتر علما در اين مورد اتفاق نظر دارند البته قرطبى و بعضى ديگر نظر مخالف دارند، به طور مثال قرطبى مى گويد منظور از

1- مكارم شيرازى، «پيام قرآن»، 9/223 .

2- فخر رازى، «تفسير الكبير»، 16/221 .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (251)

بودن با صادقين، بودن در يك زمان و مكان معينى است يعنى كسانى كه با پيامبر همراه بودند و در زمان ايشان از پيروان و صحابه ايشان بودند آن ها مصداق صادقين هستند و كسانى كه با آن ها همراه نبودند از صادقين محسوب نمى شوند. مانند منافقين و يا كسانى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله جدا شده بودند. البته اين احتمال صحيح نيست زيرا اين آيه خطاب به عامه مؤمنين است و به طور خاص به زمان و عدّه معينى اختصاص پيدا نكرده پس البته شامل همراهان و اصحاب پيامبر نيز مى شود ولى اگر بخواهيم كه اين آيه را فقط به اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله اختصاص دهيم نياز به قرينه و دليل واضح و قويى دارد كه اين امر را براى ما به اثبات برساند در صورتى كه اين قرينه اصلاً وجود ندارد.

فخر رازى نيز در اين باب مى گويد: منظور از «كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ» بودن با آنان در همه زمان ها و اعصار است و اختصاص

به زمان معينى ندارد و چنانچه قبلاً ذكر شد فخررازى معتقد است صادقين بايد معصوم باشند اين نظر فخر رازى در تفسيرش در ذيل آيه مباركه فوق آمده البته او در ادامه مى گويد كه ما معتقديم معصوم مجموع امت است كه البت__ه در رابط_ه با آن بحث خواهي__م نمود. (1)

چنانچه گفته شد از نظر علماى شيعه منظور از «كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ»، پيروى و اتبّاع از ايشان بوده و اين خود مستلزم آن است كه صادقين افرادى منزه از عيوب و گناه بوده و معصوم از هرگونه خطا

1- رسالة القرآن، ش 148، الصادقين .

(252) صداقت و سيماى صادقين

باشند وگرنه سبب گمراهى و جهالت مردم مى گردند و اين مطلب نظر علماى شيعه است و در ابتداى اين مبحث در كلام صاحب الميزان و صاحب مجمع البيان ني__ز ذك__ر شد.

از آن معصوم يك نفر از امت باشد زيرا اگر خداوند بر همه امت واجب بفرمايد كه پيرو شخص معينى از مسلمانان باشند بايد امت آن شخص صادق را بشناسند، تا تكليف به چيزى نشده باشند كه قدرت انجام آن را ندارند در صورتى كه ما كسى كه موصوف به صفت عصمت باشد

1- رسال__ة الق___رآن، 9/149 _ الص__ادقي____ن .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (253)

نمى شناسيم، پس آن صادق معصوم مجموع امت است و معناى حرف ما كه مى گوئيم اجماع امت حجت است همين مى باشد. (1)

در پاس__خ به اين مطلب گفت__ه مى شود كه اگ__ر مقص__ود فخر رازى از مجم__وع ام__ت، مجم__وع اف__راد ام__ت اس__ت پ_س مى گ__ويي__م:

1 _ اينكه همه افراد امت صادق نيستند يك امر بديهى و روشنى است در صورتى كه فخر رازى معتقد به وجوب عصمت در صادقين و وجود آنان در همه اعصار و زمان ها مى باشد پس چگونه ممكن است اجماع امت هميشه صادق بوده و به دور از گناه باشند و هيچ مورد استثنايى نيز وجود نداشته باشد؟ (2)

2 _ اگر منظ__ور از صادق در آيه كسى است كه فى الجمله صادق باشد ك__ه شامل تمام مسلمانان مى شود كه صحيح نيست زيرا مستلزم پيروى از يك ي__ك مسلمان__ان اس__ت كه آن خود ني__ز سبب گم__راهى است. و يا منظور كس__ى اس__ت ك__ه در تم__ام گفت__ار ص__ادق باش__د ك_ه آن نيز مستلزم عصمت است.

3 _ اين مطل__ب از آيه كاملاً مشهود است. آن هايى كه بايد با ص__ادقين باشند غي__ر از خود صادقي__ن هستند اما بناب__ر آنچه كه مدعى شده هر دو يكى هستند.

1- خوانس__ارى، «انصاف در امامت»، 418 .

2- رسال__ة الق__رآن، 9/150 _ الصادقي_ن .

(254) صداقت و سيماى صادقين

4 _ اما ادعاى او بر اين مبنا كه منظور از صادقين مجموع مسلمانان از نظر مجموع بودن است زيرا آن ها از جهت اجتماع دروغگو نيستند ني__ز محال و غيرممك__ن است.

5 _ دليلى كه فخر رازى براى بطلان ادعاى شيعه در شناختن امام نقل كرده نيز كاملاً مردود است زيرا هر نادان و گمراه و دين سازى مى تواند ادعا كند كه اگر امامى بود ما بايد او را مى شناختيم چنانچه براى عدم پيگيرى از حق و گردن نهادن به شرايع، يهودان نيز مى توانند بگويند اگر محمّد صلى الله عليه و آله پيامبر مى بود ما به نبوت او پى مى برديم، در صورتى كه چنين آگاهى و علمى را نداريم و همين طور ساير كفار و گمراهان اين ادعا را مى توانند بكنند. پس اين ياوه سرايى ها فقط از تعصب و دشمنى و تقصير در شناخت حق به وجود مى آيد، اگر پرده هاى تعصب و دشمنى را از روى چشم كنار بزنند و دقت در دلائل امامت ائمه عليهم السلام و معجزات و اخلاق پسنديده و شخصيت عالى آن ها بكنند به حق و واقعيت پى خواهند برد و جاى شك و ترديد براى ايشان باقى نمى ماند همين يك آيه با همان استدلالى كه خود فخر رازى كرد بر لزوم وجود امام در هر عصر و زمان و معصوميت ايشان به تنهايى ك__اف__ى است ك__ه ام__ام را در ه_ر عص__ر به م__ا بشن__اس__ان__د. (1)

در نهايت لازم است گفته شود عصمت از امور خفيه اى است كه غير از عالم به سرائر، كسى از آن اطلاعى ندارد و راهى براى اطلاع بر آن

1- مجلسى، «ترجمه

بحارالانوار»، 7/35 .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (255)

نيست مگر نص و تصريح خدا و رسول و امام نسبت به امام بعدى و خوشبختانه عصمت اميرالمؤمنين عليه السلام و ساير ائمه هدى عليهم السلام بدين طريق نيز ثابت شده است البته حق بر قلب و زبان و قلم فخر رازى ابتدائا جارى شده وليكن متأسفانه بعد از نزديك شدن به حق تعصّب و عناد او را از حق دور كرده است، چه خوب بود براى فخر رازى كه با انصاف در آيات و احاديث و اراده درباره على بن ابيطالب عليه السلام تدبّر مى كرد تا بتواند معصومى كه خداوند در قرآن كريم امر به پيروى از او نموده را بشناسد. ليكن مع الاسف او بعد از نزديك شدن به حق در اثر خال__ى نبودن از تعص__ب حق را پيدا نكرده و پنداشته كه با اين تمهيلات مى توان استدلالات منطقى و مبرهن شيعه اماميه را رد كند. (1)

در پاسخ به نظر دوم كه معتقدند صادقين انبياء هستند بايد گفت كه مراد از صادقين نمى تواند انبياء باشد زيرا انطباق صادقين بر انبياء نياز به ادله و قراينى دارد كه آن را ثابت نمايد و اگر گفته شود انبياء از مصادي__ق قطعى صادقين هستند در پاسخ بايد گفت كه گرچه اين مطل__ب صحي_ح اس__ت اما انحص__ار صادقين به انبي__اء صحيح نيست به خصوص آنكه در آي__ه 69 سوره نس__اء مى بينيم كه صديقين بر انبياء عطف شده است «...فَاُولآئِكَ مَ__عَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبييّنَ وَ الصِّدّيقينَ...» و اي__ن دلي_ل ب__ر آن اس__ت كه نمى توان صديقي__ن را به ط_ور كامل بر انبياء تطبيق داد.

1- خ_وانس_ارى، «انصاف در امامت»،

418 .

(256) صداقت و سيماى صادقين

اما در مورد قول به اينكه مراد از صادقين مهاجرين هستند بايد گفته شود كه مهاجرين همگى صادق نيستند زيرا حتى اگر فرض كنيم كه همه آن ها در آن زمان از صادقين بوده اند لكن به گواه تاريخ بعضى از آن ها بعدا با رفتار و اعمال خود ثابت كردند كه از محدوده صداقت و صادقين خارج گشته اند از طرفى اين قول مستلزم آن است كه صادقين فقط مهاجرين باشند ولاغير و اين نتيجه باطلى است اما قول به آنكه مراد از صادقين وفاكنندگان به عهدهايشان هستند نيز نمى تواند كاملاً صحيح باشد زيرا چنانچه در تعريف صدق گفته شد معناى صادق بسيار وسيع تر از آن است و يكى از مصاديق صدق وفاء به عهد مى باشد (كه همان صدق در كردار است). (1)

اما در مورد قولى كه معتقدند صادقين اصحاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله هستند قبلاً به طور كامل صحبت شد و گفته شد كه اين آيه زمان و مكان محدودى را معين نكرده و هيچ قرينه اى براى اين قول وجود ندارد ضمن آنكه مفهوم آيه نشان مى دهد همه مؤمنين در همه زمان ها را مورد خطاب قرار مى دهد. در ضمن اگر منظور پيروى از صحابه باشد نيز غيرقابل قبول است زيرا اولاً نياز به قرينه و دليلى دارد كه آن را ثابت نمايد ثانيا اختيار اين قول مستلزم قبول عدالت صحابه است در صورتى كه مى دانيم همه صحابه عادل و معصوم نيستند زيرا در بين آن ها منافقين نيز وجود دارند و خداوند مى فرمايد: «اِنَّ الْمُنافِقينَ لَكاذِبُونَ» پس اگر گفته شود كه منظور از صحابه منافقين نيستند بلكه

1- رسال_ة القرآن، صادقين، 9/150 و

151 .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (257)

مراد از صحابه افرادى غير از منافقين اند كه صادقين محسوب مى شوند در جواب بايد گفت كه اين قول نيز صحيح نيست زيرا بعضى از آن ها كه حتى در جنگ بدر با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بر ضد كفار شركت كرده بودند بع__دا اعمال ناشايستى را انجام داده و بعضى دچار فسق گشتند چنانچ__ه قرطبى نقل مى كن__د كه قدامه بن مظعون شرب خمر مى كرد و به اين جهت حد شرعى به او جارى شد و يا اب__ن ابى الحدي__د به فسق بعضى از صحابه تصريح مى نمايد. بنابراين صحابه نمى توانند مصداقى ب__راى صادقي__ن باشن__د.

اما براى بررسى نظر آخر كه صادقين همان اهل بيت عليهم السلام مى باشند ابتدا رواياتى را كه در اين زمينه وارد شده اند بررسى مى كنيم. لازم به ذك__ر است كه اين رواي__ات هم از طريق شيعه و هم از طريق اهل سنت ب__ه ط__ور متع__ددى نق__ل شده اند.

اين است كه «بوده باشيد با على بن ابيطالب عليه السلام و اهل بيت او و ابن عباس گفته على آقاى راستگويان است». شيخ سليمان (2) قندوزى در تفسير اين آيه به دو طريق از ابن عباس نقل كرده كه او گفته صادقي__ن در آيه حض__رت محمّد صلى الله عليه و آله و اهل بي_ت او عليهم السلام مى باشند. (3)

4 _ شبيه همين تعابير را خوارزمى (در مناقب / 189)، زرندى (در دررالمسطين / 91)، عبداللّه شافعى (در مناقب شافعى / 154)، حاكم حسكائى (در شواهد التنزيل، ج 1/259)، نقل كرده اند با اين تفاوت كه بعض__ى تعبير به على بن ابيطالب دارند (نَزَلَتْ فى عَلِىِّ بْنِ اَبيطالِبٍ عليه السلام خاصَّ__ةً) و بعض_ى تعبير به على عليه السلام و اصح__اب عل__ى عليه السلام (مع على و اصحاب على عليه السلام ) نقل كرده اند.

5 _ حافظ سليمان قندوزى حنفى در يَنابيع المَوَدَّة از سلمان فارسى نقل مى كند كه وقتى آيه «يآ اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ» نازل شد، سلمان عرض كرد يا رسول اللّه هذا عامّه ام خاصة؟ اى رسول خدا صلى الله عليه و آله اين آيه عام است يا خاص. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: «اَمَّا الْمَأْمُورُونَ فَعامَّةُ الْمُؤْمِنينَ وَ اَمَّا الصّادِقُونَ فَخاصَّةٌ فى عَلِىٍّ وَ اَوْصِيائِه مِنْ بَعْدِه اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ: اما كسانى كه مأمور به اين دستورن__د عموم مؤمنانن__د و اما صادقي__ن خصوص برادرم على عليه السلام و اوصي__اى او بع_د از او ت__ا روز قي_ام_ت هستن__د.»

1- تذكره سبط، 20 .

2- ينابيع الموده، 119 .

3- انصاف در امامت، 414 .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (259)

6 _ حاكم حسكائى در شواهد التنزيل از عبداللّه بن عمر در ذيل جمله «وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ» مى گويد

يعنى محمّدا و اهل بيته كه يعنى منظور از صادقين محمّد صلى الله عليه و آله و اهل بيت او هستند. (1)

7 _ جمعى از بزرگان اهل سنت مانند علامه حموينى در فرائد السمطين و شيخ ابوالحسن كازرونى در شرف النبى از ابوجعفرالباقر عليه السلام در ذيل اين آيه نقل كرده اند «مَعَ آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله يا مَعَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله وَ آلِه يا مَعَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله وَ عَلِىٍّ كه معنى همه نزديك به يكديگر است. (2) يعنى با محمّد صلى الله عليه و آله و آل او باشيد. (3)

8 _ در تعليقه احقاق الحق مؤلف محترم از هشت نفر ديگر از اعضاى اهل سنت نقل كرده كه همه آنان گفته اند مراد از صادقين خاندان عصمت مى باشند: 1 _ علامه ثعلبى 2 _ علامه گنجى در كفايه 3 _ علامه صاحب شرف النبى 4 _ علامه ابويوسف بن سفيان 5 _ علامه خرگوشى 6 _ علامه ميرمحمّد صالح تِرْمِذى در مناقف مرتضوى 7 _ علامه شَوْكانِىّ 8 _ علامه آلوسى.

علامه آلوسى در كتاب روح المعانى گفته كه ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده و ابن عساكر نيز از ابوجعفر كه مراد در آيه اين است كه بوده باشيد با عَلىّ كَرَّمَ اللّه ُ وَجْهَهُ.(1)

1- شواه____د التنزي__ل، 1/262 .

2- الغدير، 2/277 .

3- مطلب از قسمت 4 از پيام قرآن، 9/222 .

(260) صداقت و سيماى صادقين

با اين حال جاى بسى تعجب است از بعضى مفسران معروف اهل سنت مانند آلوسى كه بعد از بيان اخبارى كه صادقين را در اين آيه به على عليه السلام تفسير مى كند، مى افزايد شيعه به آن براى حقانيت على عليه السلام است__دلال كرده ان__د، سپس مى گويد اين استدلال باطل است ولى بى آنك_ه يك

كلمه دلي__ل براى مدّع__اى خود بگوي__د از آن مى گ__ذرد.

اي__ن گون_ه موضع گيرى ها نشان مى دهد كه پرده هاى ضخيم تعصب تا چه حد مى تواند مان__ع تابش ن__ور انديشه گردد و آزادانديشى راحت__ى از دانشمن____دان بگي___رد.

در مقابل افراد آزادانديشى مانند دكتر محمّد تيجانى پيدا مى شوند كه مسير خود را در پرتو همين آيه و روايات مربوطه پيدا كرده و آشكارا ايمان صريح خود را به على عليه السلام و ساير امامان اهل بيت عليهم السلام با نهايت شجاعت ابزار داشته و كتاب بسيار ظريف و لطيفى در اين زمينه نوشته و نام آن را لاِءَكُونَ مَعَ الصّادِقينَ گذارده است، اين كتاب تأثير عجيبى بر بسي__ارى از مسلمي_ن گذارده است. (2)

1- خوانس__ارى، «اصن__اف در امام_ت»، 415 .

2- «پيام قرآن»، 9/223 .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (261)

قصد كرده. (3)

4 _ همچنين در بصائر آمده: احمدبن محمّد نقل كرده كه از حضرت رضا عليه السلام تفسير آيه «يآ اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ» را پرسيدم، ايشان فرمودند صادقين ائمه عليهم السلام هستند كه گفتارشان با عم_ل در فرمانبردارى خدا برابر است. (1)

1- مجلس__ى، «ترجم___ه بح__ارالان___وار»، 7/28 .

2- طبرسى، «ترجمه تفسير مجمع البيان»، 11/233 .

3- مجلس__ى، «ترجم___ه بح_ارالان___وار»، 7/28 .

(262) صداقت و سيماى صادقين

5 _ شيخ در امالى از جابر نقل كرده كه ابى جعفر عليه السلام درباره آيه «يآ اَيُّهَ__ا الَّذينَ امَنُ__وا اتَّقُوا اللّ__هَ وَ كُونُ__وا مَعَ الصّادِقينَ» فرمودند يعنى ب__ا عل__ى ب_ن ابيطال__ب عليه السلام باشي__د. (2)

6 _ در نهج البيان روايت شده كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله سؤال شد كه صادقين كدامند ايشان فرمودند: آنان على و فاطمه و حسن و حسين و ذريه پاك ايشان هستند تا روز قيامت. (3)

و در اين معنا روايات بسيارى از امامان معصوم عليهم السلام وارد شده است كه در كتب مختلف شيعه آمده و همگى آن ها بر اين مطلب دلالت دارند كه صادقينى كه در آيه «كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ» به آن ها اشاره شده و مردم را به پيروى از آن ها دستور داده همانا اميرالمؤمنين على عليه السلام و اوصياء طاهرين ايشان مى باشند، كه هم داراى مقام عصمت بوده و هم از جانب پيامب__ر اكرم صلى الله عليه و آله به مق__ام امامت نصب گشت__ه و امامت و رهبرى مردم تا روز قيام__ت به ايشان تفوي__ض گشته است و بناب__ر روايات مردم در همه ح__ال وظيفه دارن__د كه از آنان پي__روى و اطاعت نماين__د تا بتوانند مسي__ر صحيح اسلام را شناخته و در آن گام برداشته

و از گم__راه__ى و ض__لالت نج__ات يابند.

در ادامه، آيات شريفه ديگر، در باب صدق را بيان مى نمائيم كه روايات، آن ها را بر اميرالمؤمنين على عليه السلام تطبيق نموده و ايشان را مصداق اتم و اكمل آن آيات و مصداق كامل صدق معرفى مى نمايد. البته منظور از اين روايات محدود كردن آيات قرآنى نيست بلكه آيات قرآن بر تمام عصرها و تمام مؤمنين مى باشد لكن منظور معرفى نمونه و اسوه كاملى از آن آيات براى جامعه مسلمانان مى باشد.

1- مجلسى، «ترجمه بحارالانوار»، 7/28 .

2- البحران_ى، «تفسير البرهان»، 2/170 .

3- البحران_ى، «تفسير البرهان»، 2/170 .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (263)

2 _ در سوره احزاب آياتى است كه به گفته گروهى از مفسران درباره عل__ى عليه السلام ن__ازل شده و يا نظ__ر به فداك_ارى ه_اى ب__ى نظي__ر او دارد.

در آيه 23 سوره احزاب مى خوانيم: «مِنَ الْمُؤْمِنينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدوُا اللّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ ما بَ_دَّلُوا تَبْديلاً: در ميان مؤمنان مردانى هستند كه بر سر عهدى كه با خدا بسته اند صادقانه ايستاده اند، بعضى پيمان خود را به آخر بردند (و در اين راه شربت شهادت نوشيدند) و بعضى ديگر در انتظارند و هرگز تغيي__ر و تبديل__ى (در عهد و پيمان خود) نداده اند . (1)

در شواهد التنزيل در ذيل اين آيه با سند خود از حضرت على عليه السلام نقل مى كند كه فرمودند: «فينا نَزَلَتْ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَيْهِ». اين آيه درباره ما نازل شده است. سپس فرمود: «فَاَنَا وَاللّهِ الْمُنْتَظِرُ» آن كس كه در انتظار (شهادت است) به خدا سوگند منم. (2) اين حديث در تفسير مجمع

البيان آمده و نيز از عبداللّه بن عباس نقل مى كند كه آيه

1- 23 / احزاب .

2- شواه__د التنزي__ل، 2، ص 1 و 2 _ پي__ام ق__رآن، 9/308 _ ترجم__ه مجم_ع البيان، 20/73 .

(264) صداقت و سيماى صادقين

«رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدوُا اللّهَ عَلَيْهِ...» ناظر به على عليه السلام و حمزه و جعفر است و جمله «..وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ...» اشاره به على عليه السلام است كه در انتظار شهادت در راه خدا بود، «فَوَاللّهِ لَقَدْ رُزِقَ الشَّهادَةَ» به خدا سوگند شهادت نصيب او شد. (1)

همين معنى در صواعق ابن حجر و فصول المهمه ابن صباغ مالكى و الكشف و البيان نيشابورى نيز نقل شده است. ابن شهر آشوب از امام محمّد باقر عليه السلام نقل مى كند: «مِنَ الْمُؤْمِنينَ رِجالٌ صَدَقُوا قالَ حَمْزَةٌ وَ عَلِىٌّ وَ جَعْفَرٌ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ قالَ عَهْدَهُ وَ هُوَ حَمْزَهٌ وَ جَعْفَرٌ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ قالَ عَلِىُّ بْنُ اَبيطالِبٍ عليه السلام (2): مِنَ الْمُؤْمِنينَ رِجالٌ صَدَقُوا حَمْزَهٌ وَ عَلِىٌّ وَ جَعْفَرٌ هستند و فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ يعنى بر سر عهد و پيمان خ__ود بودن__د حم___زه و جعف__ر هستن__د و آنك__ه منتظ__ر اس___ت على بن ابيطالب عليه السلام است.

على بن ابراهيم نيز از امام محمّد باقر عليه السلام نقل مى كند «مِنَ الْمُؤْمِنينَ رِج__الٌ صَدَقُوا ما عاهَ__دوُا اللّهَ عَلَيْهِ لا يُغَيِّرُوا اَبَدا فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ» اَىْ اَجَلَهُ هُوَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرُبْنُ اَبيطالِبٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ اَجَلَهُ يعنى عَلِيّا عليه السلام يَقُولُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْديلاً لِيَجْزِىَ اللّهُ الصّادِقينَ بِصِدْقِهِمْ وَ يُعَ__ذِّبَ الْمُنافِقي__نَ الاْيه». (3)

1- شواهد التنزيل، 2، ص 1 و 2 _ پيام قرآن، 9/308 .

2- البح_ران___ى، «تفسي__ر الب__ره____ان»، 3/303 .

3- البح___رانى، «تفسي_____ر الب__ره__ان»،

3/303 .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (265)

در اين آيه منظور از آن ها كه اجلشان رسيده حمزه و جعفربن ابيطالب هستند و ازآن ها كسى كه منتظر اجلش است على بن ابيطالب عليه السلام است و آنچه كه تغيير و تبديل در آن نيست اين است كه خداوند صادقين را به جهت صدقشان پاداش داده و منافقين را عذاب مى دهد.

البته بعضى گفته اند جمله «مَنْ قَضى نَحْبَهُ» اشاره به شهيدان بدر واحد است و جمله «وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ» اشاره به مسلمانان راستين ديگرى است كه در انتظار پيروزى يا شهادت بودند.

از ابن عباس نقل شده كه گفته: جمله «مِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ» اشاره به حمزه بن عبدلمطلب و بقيه شهيدان احد و انس بن نصر و ياران او است.

در ميان اين تفسيرها هيچ منافاتى نيست چراكه آيه مفهوم وسيعى دارد و همه شهداى اسلام را كه قبل از ماجراى جنگ احزاب شربت شهادت نوشيده بودند شامل مى شود و منتظران نيز تمام كسانى بودند كه در انتظار پيروزى و شهادت بر سر مى بردند و افرادى چون حمزه سيدالشهداء و على بن ابيطالب عليه السلام در رأس اين دو گروه قرار داشتند. (1)

لذا در تفسير صافى چنين آمده است «اِنَّ اَصْحابَ الْحُسَيْنِ عليه السلام بِكَرْبَلاءِ كانُوا كُلُّ مَنْ اَرادَ الْخُرُوجَ وَدَّعَ الْحُسَيْنَ عليه السلام وَ قالَ اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَابْنَ رَسُولِ اللّهِ. فَيُجيبُهُ وَ عَلَيْكَ السَّلامُ وَ نَحْنُ خَلْفَكَ وَ يَقْرَءُ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ.» (2) ياران امام حسين عليه السلام در كربلا هركدام مى خواستند به ميدان بروند با امام وداع مى كردند و مى گفتند

1- مك___ارم، «تفسير نمونه»، 17/247 .

2- فيض كاشانى، «تفسير الصافى»، 2/345 .

(266) صداقت و سيماى صادقين

س__لام بر

تو اى پسر رسول خدا (سلام وداع) امام عليه السلام نيز به آن ها پاس__خ مى داد و سپ__س اين آي__ه را ت__لاوت مى فرمود «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَ_نْ يَنْتَظِ_رُ».

اين آيه كه پس از آيات مربوط به جنگ احزاب آمده در وصف مؤمنانى است كه در جنگ احزاب شركت نموده اند و براستى چه شباهت نزديكى ميان ياران حسين و مردان مؤمنى كه در جنگ احزاب بر عهد و پيمان خويش وفا كردند وجود دارد. اين ها در دشت كربلا در محاصره لشكر يزيد قرار گرفتند و آن ها در پشت خندق مدينه در محاصره پدر بزرگ يزيد (ابوسفيان) و ائتلاف نيروهاى مشرك، در جنگ احزاب الگو و اسوه مؤمنين رسول خدا صلى الله عليه و آله بود، و در دشت كربلا امامشان حسين عليه السلام نواده و پيرو راستين پيامبر صلى الله عليه و آله . اصحاب رسول اللّه همين كه خود را درمحاصره نيروهاى قدرتمند قريش و جنگجويان وحشى از طوائف بدوى ديدند، بجاى آنكه روحيه خود را باخته و ترس و تزلزلى به دل راه دهند به ياد كلام خدا و رسول افتادند كه صدق ايمان تنها با گذر از كوره فتنه و ابتلائات جهاد فى سبيل اللّه ثابت مى گردد. «اَحَسِبَ النّاسُ اَنْ يُتْ_رَكُوا اَنْ يَقُولُوا امَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ. وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبينَ»

«و كسى كه بنده واقعى خدا باشد همين كه در راه توحيد قيام كرده خدا را به وحدانيت بخواند همه نيروهاى شرك بر او خواهند شوريد با چنين تذكر و يادآورى ايمان و تسليمشان به خدا (نه دشمن) افزايش يافته با روحيه اى سرشار از نشاط و شجاعت گفتند اين همان وعده اى

صادقين

در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (267)

است كه خدا و رسول به ما وعده دادند و چه راست گفتند خدا و رسولش: «وَ لَمّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الاَْحْزابَ قالُوا هذا ما وَعَدَنَااللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ مازادَهُ_مْ اِلاّ ايم_ان_ا وَ تَسْليم_ا»

اصحاب امام حسين عليه السلام با جمع 72 نفرى قليل خود وقتى در برابر هزاران تن دشمن فريب خورده قرار گرفتند، همچون كسى كه منتظر چنين صحنه اى است و به آن خبر داده شده، ايمان و تسليمشان به خدا افزون شد و رشادت هايى به خرج دادند كه در تاريخ كمتر نظير دارد، سخنان سرشار از صدق و صفايى كه اين برگزيدگان و نخبه هاى انسانيت در واپسين ساعات حيات خود در شكر و سپاس خدا و درود بر رسول رسول و حمايت از يادگار گرامى او ابراز داشتند. دلالت بر شور و شوق و عشق به شهادت در راه خدا و نشاط در جهاد با دشمنان اسلام مى كند سرانجام همه اصحاب به شهادت رسيدند و امام حسين عليه السلام با خانواده و خويشان تنها ماند. اين ها كه تعدادشان به 17 نفر مى رسيد علاوه بر فرزندان امام، فرزندان على بن ابيطالب، امام حسن مجتبى، جعفر طيار و عقيل بودند، نخستين كسى كه از بنى هاشم اجازه جنگ گرفت فرزند ارشد امام جناب على اكبر عليه السلام بود كه به روايات مختلف از هيجده تا بيست و پنج سال از عمر مباركش مى گذشت به اين ترتيب امام عليه السلام اجازه ايثار و استقبال از شهادت را ابتدا به فرزند برومند خويش كه همچون اسماعيل عليه السلام براى ابراهيم عليه السلام بود داد در حالى كه او را با اشك حسرت روانه قربانگاه مى كرد دست

تسليم به درگاه پروردگار بلند كرده اظهار داشته: پروردگارا! شاهد باش كه اينك جوانى به سوى اين گروه مى رود كه از نظر آفرينش، اخلاق و گفتار شبيه ترين مردم به رسول تو است و ما هرگاه به ياد پيامبر تو مى افتاديم به او مى نگريستيم.(1) آنگاه آيه ذيل را تلاوت فرمود:

«اِنَّ اللّهَ اصْطَفى ادَمَ وَ نُوحا وَ الَ اِبْراهيمَ وَ الَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمينَ. ذُرِّيَّ__ةً بَعْضُها مِ__نْ بَعْضٍ وَ اللّ__هُ سَميعٌ عَليمٌ»

(268) صداقت و سيماى صادقين

آيه فوق كه در سه فصل داستان آل عمران از زكريا و يحيى و مريم و عيسى عليه السلام در سوره آل عمران آمده است پالايش و پيوستگى نژادى پيامبران و انتقال ژنتيكى استعدادهاى معنوى آن ها را نشان مى دهد، ت__لاوت اين آيه توسط امام حسين عليه السلام به خصوص پس از توصيفى كه از شباهت ظاهرى جناب على اكبر با ج__د بزرگوارش مى نماي__د تلويحا وراثت روحى و اخلاقى و شباهت باطنى فرزند برومندش را با پي_امب__ر الق__اء مى نماي__د. (2)

3 _ درباره آيه «...وَ بَشِّرِ الَّذينَ امَنُ_وآ اَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ...» از اب__ى عب_داللّه نق_ل ش__ده ك__ه مى فرم__اين___د: «قالَ نَزَلَتْ فى وَلايَةِ عَلِ__ىِ بْنِ اَبيطالِبٍ عليه السلام ». (3) (4)

4 _ و همچنين درباره آيه 33 سوره زمر نيز روايات تطبيق آن را بر امي__رالمؤمنين عليه السلام اثب__ات مى كند: «وال_ذى جاء بالصدق و صدق به».

در مجمع البيان در ذيل اين آيه آمده: بعضى گفته اند منظور از آن

1- بازرگان، «انسان كامل»، 148 و 149 .

2- بازرگان، «انسان كامل»، 148 و 149 .

3- 2 / يونس .

4- مجلسى، «بحارالانوار»، 36/58 .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (269)

كس كه صدق آورده رسول خدا صلى الله عليه و آله

و منظور از آن كه به وى تصديق كرده على بن ابيطالب عليه السلام است و اين معنا از ائمه هدى نيز روايت شده در تفسير الميزان نقل شده اين روايت را در درّالمنثور از ابن مردويه از ابى هري__ره روايت كرده. در تفسير صافى از قمى نقل كرده «جاءَ بِالصِّدْقِ مُحَمَّ__دٌ صلى الله عليه و آله وَ صَ__دَّقَ به اميرُالْمُؤْمِنينَ عليه السلام » (1) همين روايت در تفسي__ر البره__ان نيز آمده.

در تفسير البرهان از امالى شيخ صدوق نقل مى كند از اميرالمؤمنين على عليه السلام فى قوله: «فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَّبَ عَلَى اللّه وَ كَذَّبَ بِالصِّدْقِ أذ جاءَه قالَ اَلصِّدْقُ وَلايَتُنا اَهْلَ الْبَيْتِ». (2)

امي_رالمؤمنين عل_ى عليه السلام مى فرمايند صدق ولايت ما اهل بيت است.

5 _ چنانچ__ه در ذي__ل آي__ه 5 سوره ذاري__ات نيز اي__ن گون__ه رواي__ات وارد ش__ده اس____ت:

«اِنَّم__ا تُوعَ__دوُنَ لَص_ادِقٌ» (3)

در تفسير البرهان از على بن ابراهيم نقل مى كند كه از اباجعفر عليه السلام شنيدم كه مى فرمود درباره آيه «اِنَّما تُوعَدوُنَ لَصادِقٌ» يعنى فى عَلِىٍّ عليه السلام «وَ اِنَّ ال__دّي__نَ لَ__واقِ__عٌ» يعن__ى «عَلَيّ___ا وَ عَلِ__ىٌّ ه__ذَا ال__دّي__نُ». (4)

6 _ همچنين در تفسير آيه «وَ اجْعَلْ لى لِسانَ صِدْقٍ فِى الاخِرينَ»

1- فيض كاشانى، «تفسير الصافى»، 2/467 _ البحرانى، «تفسير البرهان»، 4/76 .

2- البحرانى، «تفسير البرهان»، 4/76 .

3- 5 / ذاريات .

4- البحران___ى، «تفسي___ر البره__ان»، 4/230 .

(270) صداقت و سيماى صادقين

تفسير قمى نقل كرده كه فرمودن__د مقصود از اين لس__ان صدق در آخ__رالزم__ان على ب__ن ابيطالب عليه السلام اس_ت. (1) (2)

على بن ابراهيم نيز در باب اي__ن آيه گفت__ه كه اي__ن فرد حضرت على عليه السلام است. (3)

و همچنين در بحارالانوار آمده كه ابن مردويه در رابطه با آيه «وَ اجْعَلْ لى لِسانَ صِدْقٍ فِى الاخِرينَ» از امام صادق عليه السلام نقل

كرده كه فرمودند: «هُوَ عَلِىُ بْنُ اَبيطالِبٍ عليه السلام عُرِضَتْ وَلايَتُهُ عَلى اِبْراهيمَ فَقالَ اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ مِنْ ذُرِّيَّتى فَفَعَلَ اللّهُ ذلِكَ»، امام فرمودند: ايشان على بن ابيطالب عليه السلام هستند كه ولايت ايشان بر ابراهيم عليه السلام عرضه شد پس وى دعا نمود كه خداي__ا او را از ذري__ه من قرار ب__ده، پس خداوند اين كار را انج__ام داده و دع__اى او را اج_اب__ت فرمود. (4)

البته بعضى از مفسرين معتقدند كه منظور از لسان خير ذكر جميل است و نيزگفته شده كه منظوراز «لِسانَ صِدْقٍ فِى الاخِرينَ» اين است كه وى از خداوند درخواست نموده كه در ذريه اش در آخرالزمان كسى را قرار دهد كه مردم را به سوى دين او فراخوان_د و آن فرد حضرت محمّد صلى الله عليه و آله است، البته علامه مجلسى پس از ذكر اين اقوال در بحارالانوار اين طور

1- 84 / شعراء .

2- طب__اطب__ايى، «ت__رجم____ه تفسي____ر المي___زان»، 15/437 .

3- مجلسى، «بحار الانوار»، 36 و البحرانى، «تفسيرالبرهان»،4/184 .

4- مجلسى،«بحارالانوار»،36/57 _ البحرانى،«تفسيرالبرهان»2/218.

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (271)

بيان مى كند كه بعيد نيست اين آيه بر حضرت على بن ابيطالب عليه السلام تطبي__ق شود زيرا ايش__ان باعث شرافت و ذكر جميل براى حضرت ابراهي_م عليه السلام بوده ان__د و فضل و شرف ايشان بر كسى پوشيده نيست. (1)

7 _ در مورد آيه «...وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيّا» نيز بحارالانوار از تفسي__ر قم__ى نق__ل ك__رده كه امام حس__ن عسكرى عليه السلام فرمودن__د يعنى اميرالمؤمنين عل__ى عليه السلام (2) اي_ن روايت در تفسير صافى نيز آمده.

و نيز در تفسير البرهان آمده ابن شهر آشوب از ابى بصير از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمودند «اِنَّ اِبْراهيمَ عليه السلام كانَ قَدْ دَعَا اللّهَ اَنْ يَجْعَلَ لَهُ لِسانَ صِدْقٍ فِى الاخِرينَ فَقالَ اللّهُ

تَعالى وَ وَهَبْن_ا لَهُ اِسْح_قَ وَ يَعْقُ_وبَ وَ كُلاًّ جَعَلْنا نَبِيّ_ا. وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِ__دْقٍ عَلِيّا يعنى اميرالمؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام » (3)

8 _ همچنين آيه 15 سوره حجرات نيز از جمله آياتى است كه بنابر قول بعضى از مفسرين درباره اميرالمؤمنين و يا نظر به ويژگى هاى ايشان نازل شده است. در اين آيه خداوند مى فرمايد: «اِنَّمَ_ا الْمُؤْمِنُ_ونَ الَّذي_نَ امَنُ_وا بِاللّ_هِ وَ رَسُولِ_ه ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِ__مْ فى سَبي__لِ اللّهِ اوُلئِ__كَ هُمُ الصّادِق__وُنَ» (4)

در تفسي__ر صافى از قول قمى نقل شده كه نَزَلَتْ فى اَميرِالْمُؤْمِنينَ

1- مجلس_ى، «بحارالانوار»، 36/58 .

2- مجلسى، «بحارالانوار»، 36/57 _ فيض كاشانى، «تفسير الصافى»، 2/47 .

3- البحرانى، «تفسير البرهان»، 3/14 .

4- 15 / حجرات .

(272) صداقت و سيماى صادقين

عَلِىٍّ عليه السلام (1) يعنى اين آيه درباره اميرالمؤمنين على عليه السلام است در تفسير البرهان نيز اين روايت آمده و همچنين در تفسير البرهان آمده كه محمّدبن عباس درباره اين آيه چنين نقل كرده: «قالَ ابْنُ عَبّاسٍ: ذَهَبَ عَلِىٌّ عليه السلام بِشَ_رَفِه_ا وَ فَضْلِها». (2)

همان طور كه مى دانيم صدّيق اكبر از القاب و صفات مختص اميرالمؤمنين على عليه السلام است كه اهل سنت آن را براى ابوبكر بكار برده اند. و در اين باب رواياتى را نيز نقل مى كنند به طور مثال ابن المنظور در لسان العرب در ذيل آيه «وَ الَّذى جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ» از حضرت على عليه السلام نقل مى كند كه ايشان فرموده اند: «وَ الَّذى جاءَ بِالصِّ__دْقِ» حضرت محمّ__د صلى الله عليه و آله هستن__د و صَ_دَّقَ بِهِ ابوبكر است. (3)

و نيز در تاج الع_روس اشاره شده كه صِدّيق لق__ب ابى بك_ر است. (4)

حال در اين

بخش رواياتى كه مصداق اكمل و اَتَمّ صدّيق را معرفى مى نمايند را از منابع اهل سنت و شيعه بيان مى نماييم.

در شواهد التنزيل از ابن ابى ليلى از پدرش، چنين نقل مى كند: «قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله اَلصِّ__دّيقُ__ونَ ثَ__لاثَ__ةٌ: حَبيبُ النَّجارِ مُؤْمِنُ آلِ ياسينَ، وَ حَزْبيلٌ (حِزْقيلٌ) مُ__ؤْمِ__نُ آلِ فِ__رْعَ__وْنَ وَ عَلِ__ىُّ بْنُ اَبى طالِبِ الثّالِثُ وَ هُوَ اَفْضَلُهُم». (1)

1- فيض كاشانى، «تفسير الصافى»، 2/596 .

2- البحرانى، «تفسير البرهان»، 4/215 .

3- اب__ن المنظ___ور، «لس__ان العرب» .

4- الزبيدى، «تاج العروس» .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (273)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود صديقان سه نفرند: حبيب نجار، مؤمن آل ياسين و حزقيل مؤمن آل فرعون و على بن ابى طالب سومين نفر آن ها است و از همه آنان افضل و برتر است.

اين حديث در كتاب فضائل احمد حنبل، و معرفة الصحابه ابونعيم و مناق__ب ابن مغازلى نيز آم__ده است در همان كتاب شواهد التنزيل چهار حديث ديگر به همين مضم__ون از طرق ديگ_ر نقل كرده است. (2)

در كتاب ينابيع المودّة شيخ سليمان قندوزى حديث فوق از مسند احمد و ابونعيم و ابن مغازلى و موفق خوارزمى از ابوليلى و ابوايوب انصارى نقل شده است كه اين هر دو گفتند پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «اَلصِدّيقُ__ونَ ثَلاثَةٌ، حَبيبُ النَّج__ارِ،... وَ حِزْقي__لٌ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ،... وَ عَلِىُ بْ__نُ اَبيطالِ_بٍ وَ هُ_وَ اَفْضَلُهُمْ.» (3)

در كنز العمال نيز همين معنى از ابن عباس نقل شده است (4) سيوطى در جمع الجوامع (ج 6/152) و ابن حجر در صواعق (ص 74) نيز از ابن عباس نقل كرده اند، در احقاق الحق نيز اين حديث را از كتب مختلف و از طرق مختلف نقل كرده است.

(1)

1- شواه__د التن_زيل، 2/223 _ پيام قرآن، 9/319 .

2- مك__ارم شي__رازى، «پي__ام ق___رآن»، 9/319 .

3- ينابيع المودة، 124 باب 42 _ پيام قرآن، 9/320 .

4- پيام قرآن، 9/320 .

(274) صداقت و سيماى صادقين

اين رواي__ت در كتب شيع__ه نيز نقل ش__ده از جمله تفسير البرهان (ج 4/292)، كت__اب الغ_دي_ر (ترجم_ه) ج 4/194 ني_ز آم__ده اس__ت.

البته روايات ديگرى نيز بر اين مضمون نقل شده است از جمله: در بحارالانوار آمده كه انس نقل مى كند روزى با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نماز صبح را خوانديم، در اين موقع آن جناب رو به جانب ما برگردانيد، من عرض كردم يا رسول اللّه صلى الله عليه و آله براى ما اين آيه را تفسير فرماييد: «...فَاُولآئِكَ مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبييّنَ وَ الصِّدّيقينَ...» فرمود منظور از پيامبران منم و صديقين برادرم على اما شهداء عمويم حمزه و صالحين دخت__رم ف__اطم__ه و اولاد او حس____ن و حسي__ن عليهم السلام ، اي__ن رواي__ت در تفسي__ر الب_ره__ان نيز آم__ده اس___ت. (2)

و نيز در تفسير البرهان آمده كه ابن بابويه از ام سلمه نقل مى كند كه وى مى گويد درباره آيه «...فَاُولآئِكَ مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبييّنَ وَ الصِّدّيقينَ...» از پيامبر سؤال نمودم، ايشان فرمودند كسانى كه خداوند به ايشان نعمت داده النبيين من هستم، صِدّيقين على بن ابيطالب و شهداء حسن و حسين و صالحين حمزه و حَسُنَ اُولئِكَ رَفيقا دوازده امام بعد من هستند. (3)

1- احق____اق الح___ق، 3/243 _ پي_____ام ق____رآن، 9/320 .

2- بحارالانوار، ترجمه، 7/28 _ البحرانى، تفسير البرهان، 1/392 .

3- البحرانى، «تفسير البرهان»، 1/393 .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (275)

و يا در هم__ان

تفسير از ابن شه__ر آشوب از قول ابن عباس درباره آيه «وَ الَّذينَ امَن_ُوا بِاللّ__هِ وَ رُسُلِهِ اوُلئِكَ هُمُ الصِّ_دّيقُونَ» و... نقل مى كند كه صدّيق اين امت على بن ابيطالب است او صدّي__ق اكبر و ق__ارون اعظ__م اس_ت و... .(1)

اين گونه روايات به ميزان زيادى البته با اندكى اختلاف در كتب شيعه و سنى نقل شده است اما آنچه در ادامه به آن مى پردازيم رواياتى است كه علامه امينى در كتاب الغدير در اين رابطه نقل كرده و با آوردن آن ها اين حقيقت را به اثبات مى رسانند كه اميرالمؤمنين على عليه السلام صِدّيق اكبر و فارُوق امت هستند. لازم به ذكر است كه ايشان در ذيل هر حديث تمام منابع، كتب و مآخذى كه آن حديث در آن ها موجود است را ذك__ر مى نمايند كه البته بيشتر اين منابع از كتب اهل سنت مى باشند.

1 _ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند همانا اين على عليه السلام نخستين كسى است كه به من ايمان آورد و اولين كسى خواهد بود كه در روز رستاخيز با من مصافحه كند و اوست صِدّيق اكبر و اين است فارُوق اين امت كه حق را از باطل جدا مى كند و اوست يَعْسُوب مؤمنان (طبرانى اين روايت را از سلم__ان و اب__ى ذر و... نق__ل ك__رده و ديگ__ر كت___ب ني__ز آم__ده.)

ابن عباس و ابى ذر گفته اند از پيغمبر شنيديم كه به على مى فرمود: «اَنْتَ الصِّديقُ الاَْكْبَرُ وَ اَنْتَ الْفارُوقُ الَّذى يَفْرُقُ بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ»، توي__ى صدّيق اكبر و توي__ى فاروقى كه حق را از باطل جدا مى كند.

1- البحرانى، «تفسير البرهان»، 4/293 .

(276) صداقت و سيماى صادقين

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: در شب معراج پروردگارم به من گفت:

اى محمّد صلى الله عليه و آله چه كسى را به خلافت خود بر امت گمارده اى، گفتم: پروردگارا! تو داناترى، گفت: اى محمّد صلى الله عليه و آله من تو را به رسالت برگزيدم و براى خويش انتخابت كردم، تو پيامبر من و برگزيده من از ميان آفريدگان منى و پس از آن صدّيق اكبر و آن پاك و پاكيزه نهادى است كه او را از سرشت تو آفريدم و وى را وزير تو ساختم و پدر دو سبط پاك و پاك نهاد تو آن دو سرور جوانان اهل بهشت قرار دادم و همسر او بهترين زنان است، تو درختى، على شاخه، فاطمه برگ و حسن و حسين ميوه آن درخت ان__د، آن دو را از سرشت عِلّييّن آفريدم و شيعه شما را از طين__ت (شما) ساخت__م، چه اگر گردن ه__اى آنان را به شمشي__ر بزنند، بر مهرشان نسبت به شما مى افزايند، گفتم: پروردگارا! صدّيق اكبر كيست؟ ف__رم__ود: ب__رادرت عل____ى ب__ن ابيط__ال__ب.

على عليه السلام فرمود: من بنده خدا و برادر پيامبر و صِدّيق اكبرم و كسى به (اين لقب) پس از من قائل نخواهد شد مگر آن كه دروغ گو و دروغ پرداز باشد، من هفت سال پيش از همه مردم نمازگزاردم. اين روايت را علامه امينى در كتاب الغدير نقل كرده و در ذيل آن تمام منابع كتب سنى كه اين روايت در آن ها بوده از جمله سُنَن نِسائى، سنن ابن ماجَة، خصائص و غيره را ذكر نموده است.

و نيز در الغدير با توجه به منابع اهل سنت آمده: كه معاذه گفت: از عل__ى عليه السلام آن گاه كه بر منبر بصره خطبه مى خواند شنيدم كه مى گفت: منم صِدّيق اكبر كه پي__ش از آن كه ابوبك__ر ايم__ان آورد، ايم_ان

آوردم و پيش از آن كه ابوبكر اسلام آورد، اسلام آوردم.(1)

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (277)

در بحارالانوار نيز آمده كه ابوذر گفته من شهادت مى دهم كه از پيامبر شنيدم كه مى فرمود: «عَلِىٌّ اَوَّلُ مَنْ آمَنَ بى وَ اَوَّلُ مَنْ يُصافِحُنى يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ هُوَ الصِّدّيقُ الاَْكْبَرُ وَ هُوَ الْفارُوقُ يَفُْرقُ بَيْنَ الْحَقِّ وَالْباطِلِ»(2)، حضرت على عليه السلام اول كسى است كه به من ايمان آورد و اول كسى است كه در روز قيامت با من مصافحه مى كند او صدّيق اكبر است و او فاروق است كه بين حق و باطل را جدا مى كند.

گرچه احاديث فوق به طور مستقيم سخنى درباره مسئله خلافت نمى گويد ولى اثبات مقام صدّيق امت بودن براى على عليه السلام چنان فضيلتى است كه هرگاه در كفّه ترازوى مقايسه او با ديگران گذارده شود برترى آشكارى را نشان مى دهد كه او را از همه شايسته تر براى مقام خلافت پيامبر معرفى مى كند.

عجيب اين كه مطابق اين روايات كثيره، صدّيق اين امت على عليه السلام اس__ت، اما گروهى اين لقب را به ديگران داده اند. درست است كه در ذيل اي__ن آيه روايتى نق__ل كرده اند كه صديق_ون هشت نفرن__د از جمله ابوبك__ر و عل__ى عليه السلام ول__ى اين رواي__ت از پيامبر صلى الله عليه و آله نيست رواياتى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله نق__ل شده عل__ى عليه السلام را صدّي__ق امت معرف__ى مى كند.

اين نكته نيز لازم به يادآورى است كه عموميت مفهوم آيه، تضادى با روايات فوق ندارد، زيرا بارها گفته ايم كه اين گونه روايات ناظر به فرد اكمل است، يعنى مى گويد كامل ترين مصداق، «صدّيق» در امت اسلامى عل__ى عليه السلام است، كسى كه بسيار راستگو و صادق بود و قبل از تمام مردان ام__ت ايمان آورد و تصدي__ق

پيامبر صلى الله عليه و آله نمود و پيامبر صلى الله عليه و آله عنوان صدّيق در امت اسلامى به او داد.(1)

1- امين__ى، ترجم__ه الغدي_ر، 4/197.

2- مجلسى، «بحارالانوار»، 38/210.

(278) صداقت و سيماى صادقين

در نهج البلاغه نيز در موارد متعددى حضرت على عليه السلام بر صداقت خويش قسم ياد نموده و خداوند را بر صداقت خويش گواه گرفته از جمله مى فرمايند: «وَاللّه ِ ما كَتَمْتُ وَ شْمَةً وَ لا كَذَبْتُ كِذْبَةٌ وَ لَقَدْ نُبِّئْتُ بِهذَاالْمَقامِ وَ هذَاالْيَوْمِ»(2) به خدا سوگند كه هيچ حقيقتى را كتمان نمى كنم و سخنى به دروغ نمى گويم و هر آينه پيش از اين روزگار خبر اي__ن وضع و زم_ان به من داده شده بود.

«وَ الَّ__ذى بَعَثَهُ بِالْحَ__قِّ وَ اصْطَفاهُ عَلَى الْخَلْقِ ما اَنْطِقُ اِلاّ صادِقا»(3)

سوگند به هم اويى كه به حق معبودش كرد و بر تمامت خلق برگزيدش، جز به راستى سخن نمى گويم.

«وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعى مِنْ رَسُولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله بِالْقَرابَةِ الْقَريبَةِ وَ الْمَنْزِلَةِ الْخَصيصَةِ وَضَعَنى فى حِجْرِهِ وَ أَنَا وَليدٌ، يَضُمُّنى اِلى صَدْرِهِ وَ يَكْنِفُنى فى فَراشِهِ وَ يَمْسُّنى جَسْدَهُ وَ يَشُمُّنى عَرْفَهُ وَ كانَ يَمْضَغُ الشَّىْ ءَ ثُمَّ يُلْقِمُني_هِ، وَ م__ا وَجَ__دَل__ى كِ__ذْبَ__ةً فى قَ__وْلٍ وَ لا خَطْلَ__ةً فى فِعْلٍ». (4)

و شما خود در پيوند من با رسول خدا صلى الله عليه و آله هم به دليل خويشاوندى نزديك و هم به سبب منزلتى ويژه جايگاه مرا مى شناسيد، او مرا از روزهايى كه نوزادى بودم به دامن مى نشاند و به سينه مى چسباند در بستر خويش پناهم مى داد بدنش را به بدنم مى ساييد و از عطر دل آوي__زش بهره مند مى ساخت، لقمه را مى جويد و در دهانم مى گذاشت و هرگ_ز در گفتارم دروغ_ى نشنيد و در كردارم خطايى نديد.

1- مكارم، «پيام قرآن»، 9/320.

2- نهج البلاغه، خ

/16 .

3- خ / 174 .

4- نهج البلاغه، خ /234.

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (279)

«وَ إِنّى لَمِنْ قَوْمً لا تَأْخُذُهُمْ فِى اللّه ِ لَوْمَةُ لائِمٍ، سيماهُمْ سيمَاالصِّدّيقينَ وَ كَلامُهُمْ كَلامُ الاَْبْرارِ...» (1) من از آن تبارم كه در راه خدا در آنان سرزنش هي__چ ملام__ت گ__رى در نمى گي__رد، چهره هاش__ان چهره راست__ان اس__ت و گفتارش__ان همسن__گ نيك__ان.

است يعنى فردى كه دروغ نگفته باشد، همواره گفتارش تصديق كننده كردارش باشد و هيچ گونه انحراف و اعوجاجى از نظر علم و عمل و كردار و پندار در وجودش و در سراسر زندگى اش راه نيافته باشد.

و به راست__ى ك__ه فاطم__ه اطهر نمون__ه و مظه__ر چنين شخصيت__ى و مث__ل روشن و اع__لاى صِدّيقَ__ة بودن اس__ت.(2)

از اباعبداللّه عليه السلام نقل شده كه براى فاطمه عليهاالسلام 9 اسم نزد خداوند اس__ت كه آن ها فاطم__ه و صديقه و... مى باشند.(3)

هم چنين از ابى عبداللّه عليه السلام نقل شده: «اِنَّ اللّه َ تَبارَكَ وَ تَعالى أَمْهَرَ فاطِمَ__ةَ عليهاالسلام رُبْعَ الدُّنْي_ا، فَرُبْعُهالَه__ا وَ أَمْهَرَهَا، الْجَنَّةَ وَالنّارَ تَدْخُلُ اَعْداءَهَا النّارَ وَ تَدْخُلُ اَوْلِياءُهَا الْجَنَّةَ وَ هِىَ الصِّدّيقَةُ الْكُبْرى وَ عَلى مَعْرِفَتِه__ا دارَتِ الْقُرُونُ الاُْولى».(4)

در مجم__ع البحرين آمده كه در حديث است: «فاطِمَةُ عليهاالسلام صِدّيقَةٌ لَمْ يَكُ__نْ يَغْسِلُه__ا إِلاّ صِ__دّي__قٌ».(5)

1- مستدرك، 3/150 _ حلية الاولياء، 2/41 _ الغدير (ترجمه) 4/194 _ زندگانى حضرت فاطمه و دختر ايشان /92، حضرت فاطمه 71.

2- عقيق__ى بخشايش__ى، صديقه طاهره /75 .

3- مجلس__ى، «بح__ارالان_____وار»، 43/10.

4- مجلس_ى، «بحارالانوار»، 43/105/17.

5- طريح__ى، مجم__ع البح__ري__ن، 5/564 .

صادقين در قرآن و حديث: اهل بيت عليهم السلام (281)

(282)

بى تاب نمى كرد، وى كسى بود كه در دانش فناء در خدا و بقاء به خدا سخن راند و بر سختى ها و دشوارى ها پايدارى نمود و پيمان ها و سفارش ها را نگاه داشت و بر محنت ها و مصيبت ها شكيبايى كرد و از آميختن با مردمان خوددارى نمود تا رخت بر جهان ديگر برد، آرى ابوذر غِفارى همنشين و همراه رسول بود و بر پرسيدن از او و فراگرفتن دانش از وى حرص داشت و به برخاستن به كارهايى كه از وى مى آموخت انسى داشت درباره اصول و فروع و ايمان به نيكوكارى، بقاء پروردگارم و ديگر احكام و مسائل دين.(1)

ابوذر غفارى انسان والامقامى است كه با راستگويى و راست كردارى تكيه گاهى فناناپذير براى مسلمين همه دوران هاست، در يكى از منابع تاريخى آمده كه وقتى عثمان مى خواست ابوذر را تبعيد نمايد، از ابوذر پرسيد كه تو را به كجا تبعيد نمايم؟ ابوذر پاسخ داد: به بصره،

1- امين__ى، «ت___رجم__ه الغ____دي___ر»، 16/122 و 123 .

صداقت ابوذر صحابه راستين پيامبر صلى الله عليه و آله (285)

عثمان گفت: رفتن تو به بصره آشوب ايجاد خواهد كرد. ابوذر گفت: به مكه، عثمان گفت: در آن جا هم در موسم حج غائله به راه خواهى انداخت. ابوذر گفت: به شام تبعيد كن. عثمان گفت: در شام آشوب به راه انداختى و از آن جا تو را به مدينه فرستاده اند، آن گاه عثمان گفت: از سكونت در چه نقطه اى احساس ناراحتى مى كنى؟ ابوذر گفت: از ربذه كه در آن جا محروم از اسلام بودم. عثمان ابوذر را به ربذه فرستاد. در اين داستان عظمت راستگويى ابوذر به اوج خود مى رسد و مى تواند عامل اميدى براى كسانى كه از دروغ پردازى حيوان صفتان

انسان نما به يأس و نوميدى دچار گشته اند، بوده باشد.

در باب راستگويى ابوذر رواياتى نيز نقل شده از جمله علامه امينى در كتاب الغدير حديث راستگويى و پارسايى ابوذر را با عبارات مختلف از كتب حديثى زيادى نقل مى كنند كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: آسمان سايه بر سر نيفكند و زمين در برنگرفت كسى را كه راستگوتر و باوفاتر از ابوذر _ شبيه عيسى مريم _ باشد، عمربن خطاب مانند كسى كه حسد برده باشد گفت اى رسول! آيا اين صفت را براى او بشناسيم، فرم__ود: آرى آن را ب__راى او بشناسيد.(1)

اين روايت از حضرت على عليه السلام نقل شده كه پيامبر آسمان سايه بر سرنيفكند و زمين دربر نگرفت گوينده اى را كه راستگوتر از ابوذر باشد

1- امين____ى، «ت__رجم____ه الغ_____دي____ر»، 16/123.

(286) صداقت و سيماى صادقين

و او جوين_ده چنان پارسائى است كه مردم از رسيدن به آن ناتوان اند.(1)

و ني__ز در هم__ان كت__اب از پي__امب_ر صلى الله عليه و آله نقل ش__ده كه فرمودن__د: هر كس دوست دارد عيسى را با نيكوكارى و راستگويى و جِدِّيَّتش بنگ__رد اب__وذر را ببين_د.(2)

در انتهاى اين مطلب حديثى را از همان كتاب الغدير درباره مقام والاى ابوذر نقل مى كنيم در المستطرف آمده كه جبرئيل در صورت دحيه كلبى نزد پيامبر بود كه ابوذر بر ايشان بگذشت و سلام نگفت، جبرئيل گفت: اين ابوذر است اگر سلام مى داد پاسخ او را مى داديم، پيامبر فرمود: جبرئيل مگر مى شناسى اش، گفت: سوگند به آن كس كه تو را به راستى و پيغمبرى برانگيخت كه او در ملكوت هفت آسمان معروف تر است تا در زمين، پرسيد چگونه خود را به اين مقام رسانده، گفت: با پارسائى اش در برابر اموال نابود

شونده دنيا، اين نقل در زمخشرى نيز آمده است.(3)

1- امين، «ترجمه الغدير»، 16/124.

2- امينى، «ترجمه الغدير»، 16/125.

3- امينى، «ترجمه الغدير»، 26/128.

صداقت ابوذر صحابه راستين پيامبر صلى الله عليه و آله (287)

(288)

اعمالش از ريا پاك مى شود، چون ريا خود نوعى دروغ گفتن است.(1)

1- اص_ول كافى، «كتاب ايمان و كفر» حديث 3.

(292) صداقت و سيماى صادقين

اين پاداش ها كه در آيات متعددى از قرآن ذكر شده چه نيكو عاقبتى است براى صادقين و چه خوش منزلتى مى باش__د. بارالها! ما را ني__ز به لط__ف خود در زم_ره صادقين قرار ده.

كه در درجات متفاوت در ايمان و عمل هستند جزاى مشابهى داشته باشد. بهشتيان چگونه آرزوى محال مى كنند؟ و در عين حال آن ها از نظر روحى چنان هستند كه به آن چه دارن__د راضيند و هيچ گون__ه حسد و رش_ك بر وجود آنان حاكم نيست.

مى دانيم پاداش هاى آخرت و حتى تَفَضُّل هاى الهى بر اساس شايستگى هايى است كه انسان در اين دنيا كسب مى كند، كسى كه مى داند ايمان و عملش در اين دنيا در سر حد ايمان و عمل ديگران نبوده هرگز آرزوى مقام آن ها را نخواهد كرد چرا كه يك آرزوى غي__رمنطق_ى است.(1)

تعبي__ر «عِنْدَ رَبِّهِمْ» (نزد پروردگارشان) بيان نهايت لطف الهى درباره آن ه__ا است گويى هميش__ه ميهمان او هستن__د و هر چه بخ_واهن_د ن__زد او دارند.

1- مكارم، «تفسير نمونه» 19/453.

(302) صداقت و سيماى صادقين

تعبير «ذلِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنينَ» (اين است پاداش نيكوكاران) و به اصط__لاح استفاده از اسم ظاهر به جاى ضمير اشاره به اين است كه علت اصل__ى اين پاداش ه__ا همان احس__ان و نيكوك_ارى آن ها است.(1)

را معيار پاداش قرار دهد و همه اعمال آن ها را به حس__اب آن بپ__ذيرد.(3)

و خداوند نيز با تعبيرى كه در اين آيات بيان فرموده درخواست آنان را پ__ذيرفت__ه است، بدترين را مى بخشد و بهترين را معي__ار پ__اداش قرار مى دهد.

1- مك___ارم، «تفسي__ر نمون__ه» 19/454.

2- 35 / زمر.

3- مكارم، «تفسير نمونه» 9/454 و 455.

پاداش اخروى صادقين (303)

بديه_ى اس__ت هنگام__ى كه لغزش ه__اى ب__زرگ اس__ت و ب__ه همي__ن جه_ت مؤمن__ان بيشت__ر در فك__ر آن هستن___د.(1)

و معلوم است كه وقتى بدترين اعمال آن ها كفاره داده شود، پايين تر از آن ني__ز كف__اره داده مى شود و م__راد به بدتري__ن اعمال همان شرك و گناهان كبي__ره اى است كه در ح_ال شرك مرتكب شدند.

در مجمع البيان در ذيل اين آيه گفته شده (يعنى خدا عقاب شرك و گناهانى كه قبل از ايمان آوردن مرتكب شدند از آن ها ساقط كرد) به خاطر اين كه ايم__ان آوردند و نيكوكارى كردند و به سوى خداى تعالى ب__رگشتن__د.

در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه مگر در آيات قبل سخن از پيامبران آن ها نبود؟ چگونه آن ها لغزش هاى بزرگ دارند؟

پاسخ اين سؤال با توجه به يك نكته روشن مى شود و آن اين كه هنگامى كه فعلى به گروهى نسبت داده مى شود، مفهومش اين نيست كه همه آن ها مرتكب آن شده اند، بلكه كافى است گروهى از ميان آن ها آن را انجام داده باشند، مثلاً مى گوييم: بنى عباس بر مسند خلافت پيامبر صلى الله عليه و آله به ناحق تكيه زدند، مفهومش اين نيست كه همه آن ها به خلافت رسيده باشن_د بلكه كاف__ى است گروه__ى از آن ه__ا چنين باشند.

1- مكارم، «تفسير نمونه» 19/454 و 455.

(304) صداقت و سيماى صادقين

در

آي__ه فوق ني__ز از مجموع__ه پيام آوران وحى و پيروان مكتب آن ها بعضى لغزش هايى داشته اند ك__ه خداون__د به خاطر اعمال نيكش_ان از آن ها مى گذرد.

به هر حال ذكر غفران و آمرزش قبل از پاداش، به خاطر آن است كه نخست بايد شستشويى كنند و پاك شوند و آن گاه بر بساط قرب خدا قدم نهند، نخست بايد از عذاب الهى آسوده خاطر گردند تا نعمت هاى بهشتى بر آن ها گوارا شود. (1)

الصّادِق__اتِ وَ الصّابِ__رينَ وَ الصّابِ__راتِ وَ الْخ__اشِعينَ وَ الْخ__اشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقينَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصّائِمينَ وَ الصّائِماتِ وَ الْح__افِظي__نَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذّاكِرينَ اللّهَ كَثيرا وَ الذّاكِراتِ اَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْرا عَظيما». (2)

در پايان آيه، پاداش بزرگ اين گروه از مردان و زنانى را كه داراى ويژگى هاى دهگانه فوق هستند چنين بيان مى كند خداوند براى آن ها مغفرت و پاداش عظيمى فراهم ساخته است. «اَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْرا عَظيما» نخست با آب مغفرت گناهان آن ها را كه موجب آلودگى روح و جان آن ها است مى شويد، سپس پاداش عظيمى كه عظمتش را جز او كسى نمى داند در اختيارشان مى نهد، در واقع يكى از جنبه نفى ناملايم__ات دارد و ديگ__ر جلب ملايمات.

تعبير به اَجْرا خود دليل بر عظمت آن است و توصيف آن با وصف عظيم تأكيدى بر اين عظمت است و مطلق بودن اين عظمت دليل

1- طب__اطب__ايى، «تفسي__ر المي__زان»، 17/414 و 415.

2- 35 / احزاب .

(306) صداقت و سيماى صادقين

ديگرى است بر وسعت دامنه آن بديهى است چيزى را كه خداوند بزرگ، بزرگ بشمرد فوق العاده عظمت دارد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه جمله «اَعَدَّ» (آماده كرده است) با فعل ماضى بيانى است براى قطعى بودن اين اجر و پاداش و عدم وجود تخلف و يا اشاره اى به اين كه بهشت و نعمت هايش از هم اكنون براى م__ؤمن_ان آماده است.(1)

مناس__ب اس__ت در اي__ن قسمت به ش__أن ن__زول اي__ن آي___ه شريفه اشاره اى نمائيم.

جمعى از مفسران گفته اند هنگامى كه اسماء بنت عُمَيْس همسر جعفربن ابى طالب با شوهرش از حبشه بازگشت به ديدن همسران پيامب__ر اك__رم صلى الله عليه و آله آمد يكى از نخستي__ن

سؤالاتى كه مطرح كرد اين بود كه آيا چي__زى از آي_ات ق_رآن درباره زن__ان نازل ش__ده است آن ها در پاس__خ گفتن_د: ن_ه،

اسماء به خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد عرض كرد: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله جن__س گرفتار خسران و زيان است پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: چرا، عرض كرد: به خاطر اين ك__ه در اس__لام و قرآن فضيلت__ى درباره آن ها همانند م__ردان نيام__ده است.

اين جا بود كه آيه فوق نازل شد و (به آن ها اطمينان داد كه زن و مرد در پيشگ__اه خ__دا از نظر ق__رب و منزلت يكسانن__د، مهم آن است كه از نظر اعتق_اد و عم__ل و اخ__لاق اسلام__ى واج__د فضيلت باشند).(1)

1- مك______ارم، «تفسي______ر نم____ون________ه»، 17/312.

پاداش اخروى صادقين (307)

(سرمايه هاى مادى) بهتر است براى كسانى كه پرهيزكارى پيشه كرده اند (و از اين سرمايه ها در طريق مشروع و حق و عدالت استفاده نموده اند) در نزد پروردگارشان، باغ هايى (در جهان ديگر) است كه نهرها از پاى درختان آن مى گذرد هميشه در آن خواهند بود و همسرانى پاكيزه (از هر پليدى) و خوشنودى خداوند (نصيب آن هاست) و خدا به امور بندگان بينا است.

1- مكارم، «تفسيرنمونه»، 17/308.

2- 119 / مائده .

3- 15، 16 ، 17 / آل عم_____ران.

(308) صداقت و سيماى صادقين

با توجه به اين دو آيه مشاهده مى كنيم نعمتى كه در اين دو آيه براى صادقان ذكر فرموده باغ هايى است كه نهرها از پاى درختان آن مى گذرد و هميشه در آن خواهند بود. «لَهُمْ جَنّاتٌ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خالِدينَ فيها» باغ هايى كه بر خلاف غالب باغ هاى اين جهان، هرگز آب روان از پاى درختان آن قطع نمى شود.(1)

رس__ول اك_رم صلى الله عليه و آله مى فرماين__د ش__ش خصل___ت موج___ب دخ___ول در بهش__ت م_ى ش___ود:

1 _ راستگ_____و ب__________ودن

2 _ به وع__ده وف__ا نم____ودن

3 _ در امانت خيان__ت نكردن

4 _ چشم از نامح__رم پوشيدن

5 _ دس__ت تع___دى نگشودن

6 _ پاك بودن (با عفت بودن).

هم چني__ن امي__رالمؤمنين عليه السلام مى فرمايند: «إِنَّ اللّه َ يُدْخِلُ بِصِدْقٍ النِّيَّةِ وَ السَّريرَةِ الصّالِحَةِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ الْجَنَّةَ»، خداى سبحان به خاطر نيت راس_ت و درون پ__اك هر كس از بندگان__ش را ك__ه بخواهد وارد بهش___ت خواه__د ك___رد.(2)

1- مكارم، «تفسير نمونه»، 2/342 .

2- نهج البلاغه، خ / 42 .

پاداش اخروى صادقين (309)

جان آن ها وج_ود ن_دارد. «وَ اَزْواجٌ مُطَهَّ__رَةٌ»

البته خداوند از آنان راضى است به جهت آن صداقت هايى كه در دنيا از خود نشان دادند و آنان از خود راضيند براى آن مثوباتى كه خداوند به ايشان مرحمت فرمود.

در اين آيه خوشنودى را متعلق به خود بندگان راستگوى خود نموده نه به راستگوئيشان به خلاف (وَ رَضِىَ لَهُ قَولاً،(2) و خوشنود باشد از قول او) و آيه شريفه (وَ اِنْ تَشْكُروُا يَرْضَهُ لَكُمْ،(3) و اگر شكر بگذاريد مى پسندد آن را براى شما). كه رضايت را متعلق به عمل نموده و بين اين دو قسم تعبير فوق تعبير روشنى است، چه خوشنودى از عمل به اين است كه از ديدن آن چهره درهم نكشد و از آن نفرت نكند و چه بسا دشمن انسان كار پسنديده اى كند در حالى كه خود او مورد نفرت است و به عكس دوست انسان كارى ناشايست مرتكب شود در حالى كه خودش محبوب انسان باشد، پس اين كه فرمود: «رَضِىَ اللّه ُ عَنْهُمْ» دلالت مى كند بر اين كه خداى تعالى نه تنها از صداقت صادقين خوشنودى خداوند وقتى به خود آنان تعلق مى گيرد كه غرضش از خلقتشان حاصل شده باشد و غرض از خلقت را در آيه ذيل بيان فرمود:

1- مكارم، «تفسير نمونه»، 5/139 و 140.

2- 109 / طه .

3- 7 / زمر .

پاداش اخروى صادقين (311)

«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاِْنْسَ اِلاّ لِيَعْبُدُونِ»(1)، نيافريديم جن و انس را مگر براى اين كه عبادت و بندگى كنند.(2)

پس غرض پروردگار از خلقت انسان همانا عبوديت است وقتى خ__داى سبحان نه تنها از عملش بلكه از خود او خوشنود مى شود كه نفس او مثل اعلاى عبودي__ت باشد، يعنى

خ__ود را بنده كسى بداند كه مربى هر چي__زى است خود را و هيچ چيز ديگرى را جز بنده و مملوك او خاض__ع در براب__ر ربوبيت او نبين__د، جز او هدف__ى و جز به س__وى او بازگش_ت و رجوعى نداشته باشد.

چنان كه درباره حضرت سليمان و ايوب عليهم السلام فرموده «نِعْمَ الْعَبْدُ اِنَّهُ اَوّابٌ»(3) اين بود معناى رضايت پروردگار از بنده خود و لازمه اين مقام كه يكى از مقامات عبوديت است اين است كه نفس از تمامى مراتب كفر و از اتصاف به فسق پاك باشد، چنان كه درباره طهارت بندگان از كفر «وَ لا يَرْضى لِعِبادِهِ الْكُفْرَ»(4) و نمى پسندد كفر را براى بندگان خود و طهارت آنان از فسق فرموده: «فَاِنَّ اللّهَ لايَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقينَ» (5) زيرا خشنود نمى شود از مردم فاسق. و از آثار اين مقام اين است كه وقتى نفس بنده داراى ذلت عبوديت شد و آن چه را كه به چشم و دل خود درك نمود همه را مملوك خدا و خاضع در برابر او دانست قهرا از او خوشنود مى شود. زيرا مى بيند كه اگر خدا به او داده آن چه را كه داده همانا از فضل و كرمش بوده نه اين كه او از خدا طلبكار و بر خدا واجب

1- 56 / ذاريات .

2- مكارم، «تفسير نمونه»، 2/342.

3- 30 و 44 / ص .

4- 7 / زمر .

5- 96 / توبه .

(312) صداقت و سيماى صادقين

و حتم بوده كه آن را بدهد و اگر هم چيزى از او دريغ داشته و نداده، ندادنش هم از روى حكمت بوده و علاوه بر آن خداى تعالى درباره

حال بندگان مرضى خود در بهشت فرموده: «لَهُمْ فيها ما يَشاؤُونَ»(1) و معلوم است كه وقتى انسان به هر چه كه بخواهد بتواند دست پيدا كند البته راضى خواهد شد. اين است منتها درجه سعادت براى آدمى از نظر اين كه بنده است و لذا خداى تعالى كلام خود را به همين معنى پايان داده وفرموده: «ذلِكَ الْفَوْزُالْعَظيمُ»(2) اين است رستگارى و سعادت عظيم.

سازم__ان چاپ و انتش__ارات وزارت فرهن__گ و ارشاد اسلامى ، تهران، 1373.

9 _ بى آزار شيرازى، عبدالكريم حجتى (محمّد باقر)، تفسير كاش__ف، دفتر نش__ر فرهن__گ اسلام___ى، ته___ران 1376.

10_ بينا، محسن. مقامات معنوى، ترجمه و تفسير منازل السايرين (خواج__ه عب__داللّه انص___ارى)، 1354.

11_ تهران__ى، ج__واد. آئي__ن زن__دگ____ى و درس ه__اى اخ__لاق، قم _ انتش___ارات در راه ح____ق، 1351.

12_ جعفرى (علامه)، محمّد تقى. ترجمه و شرح نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1360.

13_ جوادى آملى، عبداللّه تفسير موضوعى قرآن مجيد، ج 11، ته__ران، مرك__ز نشر فرهنگ__ى رج___اء.

14_ حرّانى، ابومحمّد الحسن، تحف العقول، ترجمه بهراد جعفرى، تصحيح استاد على اكبر غفارى، نشر صدوق، تهران 1377.

15_ حسينى، سيد مرتضى. حضرت فاطمه در كتب اهل سنت، ترجم__ه على شيروان_ى هرندى، انتشارات الزهراء، 1369.

16_ خمينى (امام)، روح اللّه چهل حديث، مركز نشر فرهنگى رجاء، 1368.

17_ خوانسارى، محمّ__د باق__ر. انص__اف در امامت، صدوق، تهران 1371.

(315)

18_ دستغيب، عبدالحسين. گناهان كبيره، كانون ابلاغ انديشه هاى اسلام_ى، تهران 1361.

19_ دشت_ى، محمّد، معجم الفاظ نهج البلاغه.

20_ دهخدا، على اكبر، لغت نامه دهخدا، چاپخانه دانشگاه تهران، ته_________ران ، 1342.

21_ راغب اصفهانى، ابوالقاسم حسين. روش بزرگوارى در اسلام (الذريع__ه الى مكارم الشريع_ه)، ترجم__ه: فريد گلپايگانى _ صبا، ته_________ران ، 1363.

22_ راغب اصفهانى، ابوالقاسم حسين. المفردات فى غريب القرآن، ترجمه و تحقيق: دكتر سيد غلامرضا خسروى حسينى، تهران، چاپخانه خورشي______د، 1363.

23_ رسولى محلاتى، هاشم. زندگانى حضرت فاطمه (س) و دخت__ران، تهران _ علميه اسلاميه، 1398 (ه.ق).

24_ زبيدى، سيد محمدى مرتضى، تاج العروس، بيروت، دارصادر_ ناشر ليبيا، 1386، ه.ق.

25_ سبحانى، جعفر. سيم__اى اسلام، دارالتبلي__غ، ته__ران، 1348.

26_ ص__در، سيدرضا. دروغ، شركت سهام___ى انتش___ار چاپخانه شم_________س، 1347.

27_ طاهايى، سيد هاشم. مصباح الهدايه فى توضيح معراج السعاده، ناش___ر:

كتابف__روش___ى بوذرجمه____رى 1340.

28_ طباطبايى (علامه) سيد محمّد حسين. تفسير الميزان، ترجمه:

(316)

سي__د محمّد باق__ر موس__وى همدان__ى و...، بني__اد علمى و فكرى علام___ه طباطب_اي__ى، 1363.

29_ طبرسى (شيخ)، تفسير مجمع البيان، مترجم: سيد هاشم رسولى مح_لاتى، دكتر احمد بهشتى، ناشر: مؤسسه انتشارات فراهانى، 1351.

30_ طريح__ى (شيخ) فخرالدي__ن، مجم__ع البح___ري___ن، دارالكتب العلميه، نجف اشرف.

31_ عارف، محمّد صادق. راه روشن ترجمه المحجة البيضاء، انتشارات آستان قدس رضوى، مشهد، 1375.

32_ عاملى (شيخ) محمّدبن الحسن الحر، وسائل الشيعه، تهران مكتبة الاسلاميه، 1382، ه.ق.

33_ عبدالباقى، محمّد فوأد. المعجم المفهرس لالفاظ قرآن الكريم، دارالكت___ب المصريه، 1407.

34_ عقيقى بخشايشى، صديقه طاهره بانوى بزرگ اسلام، دفتر نشر نوي__د اس__لام، ق___م، 1375.

35_ غزالى، ابوحامد محمّد، احياء علوم الدين، ترجمه: موءالدين محمّ__د خ__وارزم___ى ب__ه ك__وش__ش حسي__ن خ__دي___و ج____م، بني__اد فرهن_گ ايران، 1359.

36_ غزالى، ابوحامد محمّد، كيمياى سعادت، ترجمه مرتضى گي___لان__ى، ته___ران، 1350.

37_ فلسفى، محمّد تقى، كودك از نظر وراثت و تربيت، هيئت نشر

(317)

معارف اسلامى، تهران 1343.

38_ فيض كاشانى (مولى)، محسن، تفسير الصافى، تهران، انتشارات اسلاميه، 1362.

39_ فيض كاشان__ى (مولى)، محس__ن، المحجة البيض__اء فى تهذيب الاحي__اء، ته_ران انتش__ارات اس__لام__ى.

40_ فيض كاشانى (مولى)، محسن، اخلاق حسنه، مترجم: محمّد باقر ساعدى، انتشارات پيام آزادى، تهران 1362.

41_ فيض كاشانى (مولى) محسن. حقايق، مترجم: محمّد باقر ساع__دى خراس__ان__ى، انتش__ارات علمي__ه اسلامي__ه، ته__ران 1340.

42_ فيض كاشانى، محسن. الواف__ى، ته_ران اسلامي__ه، 1375 ه.ق.

43_ قرش__ى، سيد عل__ى اكب__ر، قام__وس ق__رآن، دارالكتب اسلام__ى، ته_ران، 1354.

44_ قمى، شيخ عباس، سفينة البحار، دارالاس__ره، لبنان 1414 ه.ق.

45_ كلينى، محمّد، اصول كافى، ترجمه و شرح سيد جواد مصطف__وى، دفتر نشر فرهنگ اهل بي__ت ته__ران.

46_ مجلسى(علامه)، محمّد باقر، بحارالانوار.

47_ مجلسى، محمّد باقر، بحارالانوار، ج 7، مترجم موسى خس__روى، كت___ابف__روش__ى اس_لامي__ه، 1357.

48_ مجلسى، محمّد باقر، بحارالانوار، ج 11، مترجم سيد ابوالحس__ن

موسوى همدانى، ناشر كتابخانه مسجد ولى عصر (عج) نشر محمّ_د، تهران 1364.

(318)

49_ مجلس__ى، محمّد باقر، م__رآة العقول، دارالكتب اسلاميه تهران، 1398، ه.ق.

50_ مجتبوى، سيد جلال الدين. علم اخلاق اسلامى، گزيده جامع السعادات، انتشارات حكمت، تهران، 1369.

51_ محدث خراسانى، على، خورشيد تابان در علم قرآن. بنياد پژوه_ش ه___اى اسلام__ى، مشه___د، 1372.

52_ محمّدى رى شهرى، محمّد، ميزان الحكمه، ناشر: مركز نشر كت__ب علوم اسلام__ى، ق_م و تهران، 1362.

53_ محمّدى رى شهرى، محمّد، ترجمه ميزان الحكمه، مترجم: حميدرضا روشن، قم، دارالحدي__ث، 1377.

54_ محمدى رى شه__رى، محمّ__د، فلسفه امام__ت و رهبرى، ياس__ر، قم، 1361.

55_ مسعودى، ابوالحسن، مروج الذهب، ترجمه: ابوالقاسم پاينده، شرك__ت انتشارات علمى و فرهنگى، 1365.

56_ مصطفوى، حسن، پيرامون سوره مباركه حشر، انتشارات بره___ان، ته___ران.

57_ مصطفوى، حسن (مترجم)، مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه در تزكيه نفس و حقايق و معارف الهى به امام ششم حضرت جعفربن محمّد الصادق عليه السلام ، ترجمه و شرح مصطفوى، انتش_ارات قل_م، 1363.

58_ معاديخ__واه، عبدالمجي__د، فرهنگ آفت_اب، نش_ر ذره، 1372.

59_ مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، انتشارات دارالكتب

(319)

الاسلاميه، ته__ران.

60_ مكارم شيرازى، ناصر، پيام قرآن، قم _ مدرسة الامام امي____رالم______ؤمني______ن عليه السلام ، 1371.

61_ مك__ارم شي__رازى، ناص__ر، زن__دگ__ى در پ__رت__و اخ__لاق، ق__م _ مدرس__ة الامام اميرالمؤمنين عليه السلام .

62_ مكارم شيرازى، ناصر، ترجمه گويا و شرح فشرده نهج البلاغه به قل__م محمّد جعفر امام__ى، محمّد رضا آشتيانى، ناشر: مدرسة الامام عل__ى بن ابى طال___ب عليه السلام _ ق_م، 1370.

63_ مهدوى كنى، محمّد رضا، نقطه هاى آغاز در اخلاق عملى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1372.

64_ مي__رزا محمّد، عليرضا، مفتاح الميزان، تهران، مركز نشر فرهنگى رجاء، 1367.

65_ نراقى (مولى) احمد. معراج السعادة، تهران، انتشارات علمى اسلامى، 1351، ه.ق.

66_ الهندى، علاءالدين على، كنزل العمال، بيروت، مؤسسه الرسال__ه، 1405

ه.ق.

مج___________لات:

67_ پزشك__ى، عزيزاللّه بيانى درباره نقش صداقت در سعادت انسان و جامعه مكت__ب اسلام، 2/1373.

68 _ نظ__رى، منفرد. بحث و بررسى نظرات مفسران قرآن درباره آيه 119 س__وره توبه پيرام__ون صدق، رسال__ه الق_رآن، 1/1413 ه.ق.

(320)

7)